Pan Wołodyjowski E-Book

Henryk Sienkiewicz

• Herausgeber: Avia Artis
• Kategorie: Gesellschafts- und Liebesromane
• Sprache: Polnisch
• Veröffentlichungsjahr: 2019

Beschreibung

"Pan Wołodyjowski" to trzecia z powieści historycznych będących częścią Trylogii, Henryka Sienkiewicza.
Akcja powieści rozgrywa się w latach 1668–1673, w okresie wojen z Turcją. Pozostałe części Trylogii to Ogniem i mieczem oraz Potopi. Również wydane przez wydawnictwo Avia Artis.

Leseprobe

WSTĘP.

ROZDZIAŁ  I.

ROZDZIAŁ  II.

ROZDZIAŁ  III.

ROZDZIAŁ  IV.

ROZDZIAŁ  V.

ROZDZIAŁ  VI.

ROZDZIAŁ  VII.

ROZDZIAŁ  VIII.

ROZDZIAŁ  IX.

ROZDZIAŁ  X.

ROZDZIAŁ  XI.

ROZDZIAŁ  XII.

ROZDZIAŁ  XIII.

ROZDZIAŁ  XIV.

ROZDZIAŁ  XV.

ROZDZIAŁ  XVI.

ROZDZIAŁ  XVII.

ROZDZIAŁ  XVIII.

ROZDZIAŁ  XIX.

ROZDZIAŁ  XX.

ROZDZIAŁ  XXI.

ROZDZIAŁ  XXII.

ROZDZIAŁ  XXIII.

ROZDZIAŁ  XXIV.

ROZDZIAŁ  XXV.

ROZDZIAŁ  XXVI.

ROZDZIAŁ  XXVII.

ROZDZIAŁ  XXVIII.

ROZDZIAŁ  XXIX.

ROZDZIAŁ  XXX.

ROZDZIAŁ  XXXI.

ROZDZIAŁ  XXXII.

ROZDZIAŁ  XXXIII.

ROZDZIAŁ  XXXIV.

ROZDZIAŁ  XXXV.

ROZDZIAŁ  XXXVI.

ROZDZIAŁ  XXXVII.

ROZDZIAŁ  XXXVIII.

ROZDZIAŁ  XXXIX.

ROZDZIAŁ  XL.

ROZDZIAŁ  XLI.

ROZDZIAŁ  XLII.

ROZDZIAŁ  XLIII.

ROZDZIAŁ  XLIV.

ROZDZIAŁ  XLV.

ROZDZIAŁ  XLVI.

ROZDZIAŁ  XLVII.

ROZDZIAŁ  XLVIII.

ROZDZIAŁ  XLIX.

ROZDZIAŁ  L.

ROZDZIAŁ  LI.

ROZDZIAŁ  LII.

ROZDZIAŁ  LIII.

ROZDZIAŁ  LIV.

ROZDZIAŁ  LV.

ROZDZIAŁ  LVI.

EPILOG.

Henryk Sienkiewicz

PAN WOŁODYJOWSKI

Projekt okładki: Avia Artis

W projekcie okładki wykorzystano portret Henryka Sienkiewicza.

Autor: Kazimierz Mordasewicz (1899).

Wydawnictwo Avia Artis

2017

ISBN 978-83-65810-02-1

WSTĘP.

Po wojnie węgierskiej, po której odbył się ślub pana Andrzeja Kmicica z panną Aleksandrą Billewiczówną, miał także wstąpić w związki małżeńskie, z panną Anną Borzobohatą-Krasieńską, równie sławny i zasłużony w Rzeczypospolitej kawaler, pan Jerzy Michał Wołodyjowski, pułkownik chorągwi laudańskiej.

 Ale przyszły znaczne mitręgi, które sprawę opóźniły i przewlokły. Panna Borzobohata była wychowanicą księżnej Jeremiowej Wiśniowieckiej, bez której pozwolenia żadną miarą na wesele zgodzić się nie chciała, musiał więc pan Michał pannę w Wodoktach, z powodu niespokojnych czasów, zostawić, a sam do Zamościa po pozwolenie i błogosławieństwo jechać.

 Lecz nie świeciła mu pomyślna gwiazda, gdyż księżnej w Zamościu nie zastał, która dla edukacyi syna do Wiednia na dwór cesarski się udała. Wytrwały rycerz podążył za nią i do Wiednia, choć to mu siła czasu zabrało. Tam załatwiwszy szczęśliwie sprawy, z dobrą otuchą do ojczyzny powracał.

 Czasy, wróciwszy, zastał niespokojne; wojsko do związku szło, na Ukrainie bunty trwały — od wschodniej ściany nie gasł pożar. Zaciągano nowe wojska, aby choć jakotako granice osłonić. Zanim więc pan Michał z powrotem do Warszawy dojechał, zastał listy zapowiednie, na jego imię z ramienia wojewody ruskiego wydane. Uważając zaś, że ojczyzna zawsze przed prywatą iść powinna, myśli o prędkiem weselu poniechał, a na Ukrainę ruszył. Kilka lat w tamtych stronach wojował, mając zaledwie sposobną porę list od czasu do czasu do utęsknionej panienki posłać, żyjąc w ogniu, w niewypowiedzianych trudach i pracy.

 Potem do Krymu posłował; potem przyszła nieszczęśliwa, domowa, z panem Lubomirskim wojna, w której po stronie królewskiej przeciw bezecnikowi onemu i zdrajcy walczył; potem pod panem Sobieskim znów na Ukrainę ruszył.

 Rosła stąd sława jego imieniowi tak znaczna, że go powszechnie za pierwszego żołnierza Rzeczypospolitej uważano, ale lata płynęły mu w trosce, wzdychaniach, utęsknieniu. Aż nadszedł wreszcie rok 1668-my, w którym z rozkazu pana kasztelana na wypoczynek odesłan, z początkiem lata po miłą pannę pojechał i zabrawszy takową z Wodoktów, do Krakowa dążył.

 Księżna Gryzelda bowiem, która już była wróciła z krajów cesarskich, tam go na wesele zapraszała, sama ofiarując się być matką panience.

 Kmicicowie zostali w Wodoktach, nie spodziewając się rychłej od Wołodyjowskiego wiadomości, i zupełnie nowym gościem, który się do Wodoktów obiecywał, zajęci.

 Albowiem aż do tej pory Opatrzność odmówiła im dzieci; teraz miała nastąpić szczęśliwa, a zgodna z ich pragnieniami odmiana.

 Był to nadzwyczaj urodzajny rok. Zboża wydały plon tak, obfity, że gumna pomieścić go nie mogły, i cały kraj, jak szeroki i długi, okrył się stertami. W okolicach, opustoszałych przez wojnę, młody bór urósł jednej wiosny tak znacznie, jak w innych czasach i przez dwa urośćby nie zdołał. Była obfitość zwierza i grzybów w lasach, ryb w wodach, jakby ta niezwyczajna płodność ziemi udzieliła się wszystkim istotom na niej zamieszkałym.

 Przyjaciele Wołodyjowskiego wyprowadzali ztąd pomyślne i dla jego ożenku wróżby, ale owóż losy postanowiły inaczej.

ROZDZIAŁ  I.

 Pewnego pięknego dnia, jesienią, siedział sobie pod cienistym dachem letnika pan Andrzej Kmicic i popijając miód poobiedni, spoglądał przez obrosłe dzikim chmielem kraty, na żonę, która przechadzała się pięknie umiecioną ulicą, przed letnikiem.

 Niewiasta była urodziwa nad miarę; jasnowłosa, o pogodnej, nieledwie anielskiej twarzy.

 Chodziła zwolna i ostrożnie, bo było w niej pełno powagi i błogosławieństwa.

 Pan Andrzej Kmicic patrzył na to okrutnie rozkochany. Gdzie się ruszyła, tam wzrok jego zwracał się za nią z takiem przywiązaniem, z jakiem pies wodzi oczyma za panem. Chwilami zaś uśmiechał się, bo był z jej widoku rad bardzo i wąsa do góry podkręcał.

 A wówczas pojawiał się w jego twarzy pewien wyraz wesołego hultajstwa. Znać, żołnierz był z przyrodzenia krotochwilny i za kawalerskich czasów musiał moc figlów napłatać.

 Ciszę w sadzie przerywały tylko odgłosy spadających na ziemię przejrzałych owoców i brzęczenie owadów. Pogoda ustaliła się cudnie. Był to początek września. Słońce nie prażyło już za mocno, ale rzucało jeszcze obfite złote blaski. W blaskach owych lśniły się czerwone jabłka wśród szarych liści, siedzące tak obficie, że drzewa zdawały się być niemi oblepione. Gałęzie śliw gięły się pod owocem, okrytym siwym włoskiem.

 Pierwsze, zapowiednie nitki pajęczyny, pouczepiane do drzew, chwiały się wraz z leciuchnym powiewem, tak lekkim, iż nie szeleścił nawet liśćmi.

 Może i owa pogoda na świecie napawała tak pana Kmicica wesołością, bo oblicze rozjaśniało mu się coraz więcej. Wreszcie pociągnął miodu i rzekł do żony:

 — Oleńka, a pójdź-ino tu! Coś ci rzeknę.

 — Byle nie coś takiego, czego nie rada słucham.

 — Jak mi Bóg miły, nie! Daj ucho!

 To rzekłszy, objął ją wpół, przysunął wąsy do jej jasnych włosów i szepnął:

 — Jeśli będzie chłop, to niech mu będzie Michał.

 Ona zaś odwróciła twarz nieco zapłonioną i odszepnęła mu z kolei:

 — A obiecałeś się nie przeciwiać, żeby był Herakliusz?

 — Bo, widzisz, dla Wołodyjowskiego ...

 — Zali nie pierwsza pamięć dziada?

 — I mego dobrodzieja... Hm! prawda ... Ale drugiemu będzie Michał! Nie może inaczej być!

 Tu Oleńka wstawszy, próbowała się uwolnić z rąk pana Andrzeja Kmicica, ale on przygarnąwszy ją jeszcze silniej do siebie, począł całować po ustach, po oczach, powtarzając przytem:

 — A mój ty krociu, mój tysiącu, moje ty kochanie najmilsze.

 Dalszą rozmowę przerwał im pachołek, który ukazał się na końcu ulicy i szedł śpiesznie ku letnikowi.

 — Czego chcesz? — spytał Kmicic, puszczając żonę.

 — Pan Charłamp przyjechał i czeka na pokojach — odrzekł pachoł.

 — A owóż i on sam! — zawołał Kmicic na widok męża, zbliżającego się ku altanie. — Dla Boga, jakże mu wąsy posiwiały! Witaj, towarzyszu miły! witaj stary kompanionie!

 To rzekłszy, wypadł z altany i biegł naprzeciw pana Charłampa z roztworzonemi rękoma; Ale pan Charłamp skłonił się naprzód nisko Oleńce, którą za dawniejszych czasów na kiejdańskim dworze u księcia wojewody wileńskiego widywał, następnie przycisnął jej dłoń do swoich niezmiernych wąsów, zaczem dopiero rzuciwszy się w objęcia Kmicica, zaszlochał na jego ramieniu.

 — Dla Boga, co waści jest? — zawołał zdumiony gospodarz.

 — Jednemu Bóg przysporzył szczęścia — odrzekł Charłamp — a drugiemu umknął. Smutku zaś mojego powody samemu tylko waszmości opowiedzieć mogę.

 Tu spojrzał na panią Andrzejową, ona zaś domyśliwszy się, że przy niej nie chce mówić, rzekła do męża:

 — Przyślę waszmościom miodu, a teraz ich samych zostawuję...

 Kmicic pociągnął pana Charłampa do letnika i usadowiwszy go na ławie, zawołał:

 — Coć jest? Pomocy ci trzeba? Licz-że na mnie, jako na Zawiszę!

 — Nic mi nie jest — odpowiedział stary żołnierz, — żadnej że pomocy nie potrzebuję, póki tą oto ręką i tą szablą ruchać mogę; ale nasz przyjaciel, najgodniejszy w Rzeczypospolitej kawaler, w srogiem strapieniu, nie wiem, czyli dycha jeszcze.

 — Na rany Chrystusa! Wołodyjowskiemu się coś przygodziło?

 — Tak jest! — odrzecze Charłamp, nowe strumienie łez wypuszczając. — Dowiedz się waszmość, że panna Anna Borzobohata ten oto padeł opuściła.

 — Zmarła! — krzyknął Kmicic, chwytając się obiema rękoma za głowę.

 — Jako ptak, grotem ugodzon.

 Nastała chwila milczenia. Tylko jabłka spadające biły tu i owdzie ciężko w ziemię; tylko pan Charłamp sapał coraz głośniej, płacz hamując, Kmicic zaś załamał ręce i powtarzał, kiwając głową:

 — Miły Boże! miły Boże! miły Boże!

 — Waćpan się nie dziw moim śluzom — rzekł wreszcie Charłamp, — bo jeśli waści na samą wieść tylko o przygodzie dolor nieznośnie serce ściska, cóż dopiero mnie, którym patrzył i na jej konanie i na jej boleść, przechodzącą miarę przyrodzoną.

 Tu wszedł sługa z gąsiorkiem na tacy i drugą szklanicą, a za nim pani Andrzejowa, która przecie ciekawości pokonać nie mogła. Spojrzawszy teraz w twarz męża i widząc w niej głębokie strapienie, rzekła zaraz:

 — Co to za wieści waszmość przywiózł? Nie oddalajcieże mnie. Będę was, ile się godzi, pocieszać, albo zapłaczę z wami, albo radą jakowąś posłużę...

 — Już i w twojej głowie rady się na to nie znajdzie — odrzekł pan Andrzej. — Ale boję się, żebyś z żalu na zdrowiu szwanku nie poniosła.

 A ona na to:

 — Siła ja wytrzymać umiem. Gorzej żyć w niepewności.

 — Anusia umarła — rzekł Kmicic.

 Oleńka przybladła trochę i opuściła się ciężko na ławę, myślał Kmicic, że omdleje, ale żal wziął w niej górę nad nagłością wieści i płakać poczęła, a obaj rycerze zawtórowali jej zaraz.

 — Oleńka — rzekł wreszcie Kmicic, pragnąc myśl żony w inną stronę skierować — zali ty nie myślisz, że ona w raju.

 — Nie nad nią, jeno za nią płaczę i nad pana Michałowem sieroctwem, bo co do jej szczęśliwości wiekuistej, chciałabym mieć dla siebie taką nadzieję zbawienia, jaką mam dla niej. Nie było nad nią zacniejszej panienki, lepszego serca, poczciwszej! Oj! moja Anulka! moja Anulka kochana!...

 — Widziałem jej śmierć — rzekł Charłamp — nie daj Boże nikomu mniej pobożnej.

 Tu nastało milczenie, aż gdy im nieco żalu łzami spłynęło, ozwał się Kmicic:

 — Powiadaj waszmość, jako to było, miodem w najżałośniejszych miejscach przepijając.

 — Dziękuję — odrzekł Charłamp. — Od czasu do czasu przepiję, jeśli waszmość do mnie przepijesz, bo ból nie tylko za serce, ale i za gardziel, jako wilk chwyta, a gdy chwyci, to bez jakowego ratunku, zgoła zadławić może. Było tak. Jechałem z Częstochowy w rodzinne strony, by spokoju na stare lata zażyć i na dzierżawie zasiąść. Dość mi już wojny, bom ją wyrostkiem praktykować począł, a teraz mam już wiechy siwe. Chyba, żebym całkiem wysiedzieć nie mógł, to jeszcze pod jaką chorągiew ruszę; aleć owe związki wojskowe z krzywdą ojczyzny, a na pociechę nieprzyjaciół erygowane, i owe domowe wojny do reszty mi Bellonę zbrzydziły... Miły Boże! pelikan krwią dzieci karmi, prawda! Ale tej ojczyźnie już i krwi w piersiach nie staje. Świderski był wielki żołnierz... Niech go tam Bóg sądzi!...

 — Moja Anulu najmilsza! — przerwała z płaczem pani Kmicicowa — toć żeby nie ty, coby się ze mną i z nami wszystkimi stało?... Ucieczką mi była i obroną! Moja Anulu kochana!

 Słysząc to, Charłamp ryknął znów, ale na krótko, bo mu Kmicic przerwał pytaniem:

 — A Wołodyjowskiego gdzieś waść spotkał?

 — Wołodyjowskiego spotkałem takoż w Częstochowie, gdzie oboje spoczynek umyślili, bo się tam po drodze ofiarowali. Zaraz mi powiedział, jako z narzeczoną z waszych stron do Krakowa jedzie, do księżnej Gryzeldy Wiśniowieckiej, bez której pozwolenia i błogosławieństwa panna żadną miarą ślubu wziąć nie chciała. Dziewczyna była jeszcze wonczas zdrowa, a on wesół jak ptak. „Ot — powiada — dał mi Pan Bóg za moją pracę nagrodę!“ — Chełpił się też Wołodyjowski (Boże go pociesz!) nie mało i dworował ze mnie, że tośmy się, widzicie waszmość państwo o tę pannę czasu swego wadzili i mieliśmy się siekać. Gdzie ona teraz nieboga?

 Tu ryknął znowu pan Charłamp, ale nakrótko, bo Kmicic znów mu przerwał:

 — Mówisz waszmość, że ona była zdrowa? Zkąd jej tak nagle przyszło?

 — Że nagle, to nagle. Mieszkała u pani Marcinowej Zamoyskiej, która naonczas z mężem w Częstochowie bawiła. Wołodyjowski cały dzień u niej przesiadywał, trochę na mitręgę narzekał i mówił, że chyba za rok do Krakowa dojadą, bo ich wszyscy po drodze zatrzymują. I nie dziwota! Takiego żołnierza jak pan Wołodyjowski, każdy rad ugościć, a kto złapie to trzyma. Mnie też do panny prowadził i groził, śmiejąc się, że usiecze, gdybym ją rozamorował... Ale ona za nim świata nie widziała. Mnie też istotnie ckliwo się czasem czyniło, że to człek na starość jako ćwiek w ścianie. Nic to! Aż pewnej nocy wpada do mnie Wołodyjowski w konfuzyi wielkiej. „Na Boga! Nie wiesz gdzie jakiego medyka?“ Co się stało? „Chora świata nie poznaje!“ Pytam, kiedy zachorowała, powiada, że dopiero co dali mu znać od pani Zamoyskiej. A tu noc! Gdzie szukać medyka, kiedy tam jeno klasztor cały, a w mieście więcej jeszcze zgliszczów, niż ludzi. Wynalazłem wreszcie felczera, a i to nie chciał iść! musiałem go obuszkiem przygnać na samo miejsce. Ale tam już był ksiądz potrzebniejszy, niż felczer, jakoż zastaliśmy godnego Paulina, który modlitwą ją do przytomności przyprowadził, tak, że mogła Sakramenta przyjąć i z panem Michałem czule się pożegnać. Na drugi dzień z południa już było po niej! Felczer“ mówił, że jej kto musiał coś zadać, luboć to niepodobna, bo w Częstochowie czary się nie chwytają. Ale co się z panem Wołodyjowskim działo, co wygadywał, tego ufam, że mu Pan Jezus nie zakarbuje, bo człek się ze słowami nie liczy, gdy go boleść targa... Ot, mówię waszmości (tu pan Charłamp zniżył głos) bluźnił w zapamiętaniu!

 — Dla Boga! bluźnił? — powtórzył cicho Kmicic.  — Wypadł od jej ciała na sień, z sieni na podwórzec i taczał się jak pijany. Tam pięści do góry podniósłszy, począł okropnym głosem wołać: „Takaż mi nagroda za moje rany, za moje trudy, za moją krew, za moją dla ojczyzny przychylność!?...“ Jedno jagnię (powiada) miałem i to mi, Panie, zabrałeś. Zbrojnego męża (powiada) powalić, któren w hardości po ziemi stąpa, godna (powiada) boskiej ręki sprawa, ale gołębia niewinnego potrafi zadusić i kot i jastrząb i kania!... i...

 — Na rany boskie! — zakrzyknęła pani Andrzejowa — nie powtarzaj waść, bo nieszczęście na dom ściągniesz.

 Charłamp przeżegnał się i dalej mówił:

 — Myślało żołnierzysko, że się dosłużyło, a ot mu nagroda! Ha! Bóg najlepiej wie, co robi, choć tego ni rozumem ludzkim pojąć, ni sprawiedliwością ludzką odmierzyć! Zaraz tedy po owych bluźnierstwach stężał i na ziemię upadł, a ksiądz nad nim egzorcyzma odprawował, żeby sprośne duchy w niego nie wstąpiły, które mogły się na bluźnierstwa uwabić.

 — Prędko-że przyszedł do siebie?

 — Z godzinę leżał jak nieżywy, potem zasie się ocknął i wróciwszy do swojej kwatery, nikogo widzieć nie chciał. W czasie pogrzebu przemówiłem do niego: „Panie Michale — powiadam — miej Boga w sercu!“ On nic! Trzy dni siedziałem jeszcze w Częstochowie, bo mi go żal było odjeżdżać, alem napróżno we drzwi kołatał. Nie chciał mnie! Biłem się z myślami, co czynić, czy tentować dłużej u drzwi, czy jechać?... Jakże tak człeka bez nijakiej pociechy zostawić? Wszelako, poznawszy, że nic nie wskóram, postanowiłem jechać do Skrzetuskiego. On przecie najlepszy jego przyjaciel, a pan Zagłoba drugi; może mu jako do serca trafią, a zwłaszcza pan Zagłoba, któren jest człowiek bystry i wie, jak do kogo przemówić.

 — Byłeś waść u Skrzetuskich?

 — Byłem, ale i tu Bóg nie pofortunił, bo oboje z panem Zagłobą wyjechali w Kaliskie, do pana Stanisława, rotmistrza. Nie umiał nikt powiedzieć, kiedy wrócą. Wówczas ja sobie pomyślałem: i tak mi droga na Żmudź, wstąpię do waćpaństwa dobrodziejstwa i opowiem, co się stało.

 — Wiedziałem to dawno, że godny z waści kawaler — rzekł Kmicic.

 — Nie o mnie tu chodzi, jeno o Wołodyjowskiego — odparł Charłamp — i przyznam się waćpaństwu, że się wielce o niego obawiam, ażeby umysł mu się nie pomieszał.

 — Bóg go od tego uchroni — rzekła pani Andrzejowa.

 — Jeśli go uchroni, to pewnikiem habit wdzieje, bo powiadam waćpaństwu, żem takiej żałości, jakom żyw, nie widział... A szkoda żołnierza! szkoda!

 — Jak to szkoda? To chwały Bożej przybędzie — ozwała się znów Kmicicowa.

 Charłamp począł wąsami ruszać i trzeć czoło.

 — Owóż, mościa dobrodziko... albo przybędzie, albo i nie przybędzie. Policzcie-no waćpaństwo, ilu to on pogan i heretyków w życiu zgładził, ozem pewnie więcej Zbawiciela naszego i jego Matkę udelektował, niż niejeden ksiądz kazaniami. Hm! Rzecz namysłu godna! Każdy niech służy chwale Bożej, jak najlepiej umie... Owóż widzicie państwo, między Jezuitami znajdzie się zawsze siła od niego mądrzejszych, a takiej drugiej szabli w Rzeczypospolitej nie masz.

 — Prawda jest, jak mi Bóg miły! — ozwał się Kmicic. — Nie wiesz waszmość, czyli on został w Częstochowie, czy pojechał?

 — Był do chwili mego wyjazdu. Co potem uczynił, nie wiem. Wiem jeno, że broń Boże zapamiętania, broń Boże choroby, która często z desperacyą idzie w parze, sam on, sam będzie, bez pomocy, bez krewnego, bez przyjaciela, bez pociechy.

 — Niechże cię Najświętsza Panna w cudownem miejscu ratuje, wierny przyjacielu! zawołał nagle Kmicic — któryś mi tyle wyświadczył, że i brat nie uczyniłby więcej!

 Pani Andrzejowa zamyśliła się głęboko i długi czas trwało milczenie, nakoniec podniosła swą jasną głowę i rzekła:

 — Jędrek, czy ty pamiętasz, ileśmi mu winni?

 — Jeśli zapomnę, to od psa oczu pożyczę, bo swojemi nie będę śmiał na uczciwego człeka spojrzeć!

 — Jędrek, ty go nie możesz tak ostawić.

 — Jakże to?

 — Jedź do niego.

 — Oto zacne białogłowskie serce, oto zacna pani! — zawołał Charłamp, chwytając ręce Kmicicowej i pokrywając je pocałunkami.

 Ale Kmicicowi nie w smak była rada, więc począł głową kręcić i rzekł:

 — Jabym dla niego na koniec świata pojechał, ale... sama wiesz... żebyś to była zdrowa, nie mówię... ale sama wiesz! Broń Boże strachu jakiego, jakiej przygody... Usechłbym z niespokojności... Żona pierwsza, niż najlepszy przyjaciel... Pana Michała mi żal... ale... sama wiesz.

 — Ja się pod opieką laudańskich ojców zostanę. Teraz tu spokojnie, nie byle czego też się ulęknę. Bez woli Bożej włos mi nie spadnie... a tam pan Michał ratunku może potrzebuje...

 — Oj, potrzebuje! — wtrącił Charłamp.

 — Słyszysz, Jędrek. Ja zdrowa. Krzywda mnie od nikogo nie spotka... Wiem ja, że ci nie sporo odjeżdżać...

 — Wolałbym na armaty z kociubą iść! — przerwał Kmicic.

 — Zali to myślisz, że jak ostaniesz, nie będzie ci gorzko, ilekroć pomyślisz: przyjacielam zaniechał! A jeszcze i Pan Bóg w gniewie słusznym łatwo błogosławieństwa może umknąć.

 — Sęk mi w głowę wbijasz. Powiadasz, że może błogosławieństwa umknąć? Tego-się boję!

 — Taki przyjaciel, jak pan Michał, toż to święty obowiązek go ratować.

 — Jać Michała kocham całem sercem. Trudno!... Kiedy trzeba, to rychło trzeba, bo tu każda godzina znaczy! Zaraz do stajen idę... Przez Bóg żywy, czy już niema innej rady? Licho tamtych nadało nadało w Kaliskie jechać! Toć mi nie o siebie chodzi, ale o ciebie, krociu najmilszy! Wolałbym majętności stracić, niż bez ciebie jeden dzień dychać. Ktoby mi powiedział, że nie dla służby publicznej ciebie odjadę, tobym mu rękojeść po krzyżyk w gębę wsadził. Obowiązek mówisz? Niechże będzie! Kiep, kto się ogląda! Żeby dla kogo innego, nie dla Michała, nigdybym tego nie uczynił!

 Tu zwrócił się do Charłampa:

 — Mości panie, proszę ze mną do stajen, konie opatrzym! A ty, Oleńka, każ mi łuby pakować. Niech tam który z laudańskich omłotu pilnuje... Panie Charłamp, choć ze dwie niedziele musisz waćpan u nas posiedzieć, żony mi popilnujesz. Może też się tu w okolicy jaka dzierżawa znajdzie. Bierz Lubicz! co? Chodź waćpan do stajni! Za godzinę ruszam! Kiedy trzeba, to trzeba!…

ROZDZIAŁ  II.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  III.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  IV.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  V.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  VI.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  VII.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  VIII.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  IX.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  X.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XI.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XII.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XIII.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XIV.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XV.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XVI.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XVII.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XVIII.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XIX.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XX.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XXI.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XXII.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XXIII.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XXIV.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XXV.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XXVI.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XXVII.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XXVIII.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XXIX.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XXX.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XXXI.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XXXII.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XXXIII.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XXXIV.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XXXV.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XXXVI.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XXXVII.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XXXVIII.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XXXIX.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XL.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XLI.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XLII.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XLIII.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XLIV.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XLV.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XLVI.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XLVII.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XLVIII.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  XLIX.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  L.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  LI.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  LII.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  LIII.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  LIV.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  LV.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

ROZDZIAŁ  LVI.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.

EPILOG.

DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI.