17,99 €
Mehr erfahren.
- Herausgeber: Reclam Verlag
- Kategorie: Geisteswissenschaft
- Serie: Reclams Universal-Bibliothek
- Sprache: Deutsch
- Veröffentlichungsjahr: 2017
"Bellum omnium contra omnes". Erstmals in "De Cive" ("Vom Bürger"? beschreibt Hobbes den Naturzustand als "Krieg aller gegen alle". Sicherheit und Wohlergehen kann es nur in der politischen Gemeinschaft geben. Diese beruht folglich auf einer Art gedachtem Vertrag, in dem jeder Einzelne im eigenen Interesse einen Teil seiner natürlichen Freiheit an einen starken Herrscher abtritt. In der 1642 erschienenen Schrift behandelt Hobbes zentrale Themen wie das Naturrecht, den Gesellschaftsvertrag und die politische Bedeutung der Religion.Die Neuausgabe bietet den Text zweisprachig mit neuer Übersetzung, einem Stellenkommentar, Nachwort und Literaturhinweisen – und das zu einem Preis, der deutlich unter dem anderer Ausgaben liegt. E-Book mit Seitenzählung der gedruckten Ausgabe: Buch und E-Book können parallel benutzt werden.
Das E-Book können Sie in Legimi-Apps oder einer beliebigen App lesen, die das folgende Format unterstützen:
Seitenzahl: 989
Ähnliche
Thomas Hobbes
De cive Vom Bürger
Lateinisch/Deutsch
Übersetzt von Andree Hahmann
Herausgegeben von Andree Hahmann und Dieter Hüning
Reclam
Hinweis zu dieser E-Book-Ausgabe: Die Seitenreferenzen in eckigen Klammern beziehen sich auf die Printausgabe des Werkes. Die darauf liegende Verlinkung führt zur Seite in der jeweils anderen Sprache, also entweder zum lateinischen Originaltext oder zur deutschen Übersetzung.
2017 Philipp Reclam jun. GmbH & Co. KG, Stuttgart
Covergestaltung: Cornelia Feyll, Friedrich Forssman
Gesamtherstellung: Philipp Reclam jun. Verlag GmbH, Siemensstraße 32, 71254 Ditzingen
Made in Germany 2017
RECLAM ist eine eingetragene Marke der Philipp Reclam jun. GmbH & Co. KG, Stuttgart
ISBN 978-3-15-961261-4
ISBN der Buchausgabe 978-3-15-018601-5
www.reclam.de
Inhalt
[5]De cive Vom Bürger
[6]EXCELLENTISSIMO VIRO
GULIELMO
COMITI DEVONIAE
DOMINO MEO COLENDISSMO.
POpuli Romani memoriâ Tarquiniorum & civitatis instituto Regibus iniqui, vox erat (Excellentissime Domine) prolata ore Marci Catonis Censoris, Reges omnes de genere esse bestiarum rapacium. Ipse autem Populus Romanus qui per Africanos, Asiaticos, Macedonicos, Achaicos, cæterosque à spoliatis gentibus cognominatos cives suos totum ferè orbem terrarum diripuerat qualis bellua erat? Non minus ergo quam Cato sapienter dixit Pontius Telesinus. Is prælio ad Portam Collinam contra Syllam, circumvolans ordines exercitus sui; vociferatusque eruendam delendamque ipsam Roman, adiiciebat, nunquam defuturos Raptores Italicæ libertatis Lupos, nisi Sylva in quam refugere solerent esset excisa. Profecto utrumque verè dictum est, Homo homini Deus, & Homo homini Lupus. Illud si concives inter se; Hoc, si civitates comparemus. Illic iustitia & charitate, virtutibus pacis, ad similitudinem Dei acceditur; Hic propter malorum pravitatem, recurrendum etiam bonis est, si se tueri volunt, ad virtutes Bellicas, vim & dolum, id est, ad ferinam rapacitatem. Quam etsi homines pro convitio invicem obiiciant, more innato, facta sua in personis aliorum, tanquam in speculo, [8]sinistra dextra, dextra sinistra existimantes; vitium tamen esse non sinit profectum à necessitate conservationis propriæ ius naturale. Quod autem Catoni, viro sapientiæ celebratissimæ, Odium pro Iudicio, Affectus pro Ratione imponere in tantum potuit, ut quod æquum in populo suo, idem Reges facere iniquum censeret, mirari fortasse alij poterunt, ego sanè in ea opinione iam diu sum, neque egregiam sententiam unquam fuisse quæ placuit populo, neque sapientiam vulgari maiorem, vulgo agnosci posse; quippe quam vel non intelligunt, vel intelligentes æquant. Græcorum Romanorumque facta & dicta celebria, non Ratio, sed magnitudo, & sæpe illud ipsum lupinum quod mutuo exprobrant, Historiæ commendavit, quæ unâ cum publicis actionibus, actores per cursum sæculorum devolvit qualescunque. Sapientia vera nihil aliud est quàm in omni materia veritatis scientia. Ea vero cùm à memoria rerum per appellationes certas & definitas excitatâ derivetur, non animi acris & repentini impetus, sed Rationis rectæ, id est, Philosophiæ opus est. Per hanc enim à rerum singularum contemplatione ad præcepta universalia via aperitur. Quot autem genera rerum sunt in quibus Ratio humana locum habet, in tot ramos se diffundit Philosophia, diversè tamen pro diversitate subiectæ materiæ nominata. Nam quæ de figuris tractans, Geometria; de motu, Physica; de iure naturali, Moralis dicitur, tota Philosophia est: [10]quemadmodum mare quod hic Britannicum, illic Atlanticum, alias Indicum, à singulis litoribus appellatum, totum tamen est Oceanus. Et Geometræ quidem provinciam suam egregiè administraverunt. Quicquid enim humanæ vitæ auxilij contingit à siderum observatione, à terrarum descriptione, à temporum notatione, à longinquis navigationibus; quicquid in ædificiis pulchrum, in propugnaculis validum, in machinis mirabile est; quicquid denique hodiernum tempus à priscâ barbariè distinguit, totum ferè beneficium est Geometriæ; nam quod Physicæ debemus, id debet Physica eidem Geometriæ. Si Philosophi morales munere suo pari fœlicitate functi essent, non video ad fœlicitatem suam in hac vita, quid amplius contribuere humana industria posset. Cognita enim, pari certitudine, ratione actionum humanarum, qua cognoscitur ratio magnitudinum in figuris, ambitio & avaritia quarum potentia falsis vulgi circa ius & iniuriam opinionibus innititur, inermes essent, fruereturque gens humana pace adeo constante, ut non videatur (nisi de loco, crescente scilicet hominum multitudine) unquam pugnandum esse. Nunc quod bellum gladiis vel calamis perpetuum est: quod non sit iuris & legum naturalium maior scientia hodiè quam olim: quod sententiis Philosophorum utraque pars suum ius tueatur: quod alij laudent, alij vituperent eandem actionem: quod idem nunc probet quæ alio tempore damnat & sua facta in aliis aliter æstimet; signa manifestissima sunt, nihil profuisse ad scientiam veritatis quæ hactenus scripta sunt à Philosophis moralibus; [12]placuisse vero non illuminando animum, sed venusta & secunda affectibus oratione, opiniones temerè receptas confirmando. Huic ergo Philosophiæ parti idem contigit quod viis publicis, quibus omnes ingrediuntur, euntque prorsum & retrorsum, alij animi causa inambulant, alij rixantur, sed nihil seritur. Cuius rei unica hæc videtur esse ratio, quod nemo eorum qui materiam hanc tractarunt, commodo usus sit docendi principio. Non enim, ut in circulo, initium scientiæ arbitrio nostro sumi potest. Incipit in ipsis dubitandi tenebris filum quoddam rationis, cuius ductu evaditur in lucem clarissimam; ibi principium docendi est; inde ad solvenda dubia converso itinere lux referenda est. Quoties ergo scriptor filum illud, vel inscitia deserit, vel cupiditatibus abrumpit, non scientiæ, sed errationum suarum vestigia literis describit. Quapropter, cùm cogitationes meas ad inquisitionem iustitiæ naturalis convertissem, admonitus sum ab ipsa iustitiæ appellatione, qua constans voluntas unicuique Ius suum tribuendi significatur, quærendum prius esse, unde esset quod quis rem aliquam suam potius quam alienam esse diceret; quod cum non à natura, sed à consensu hominum profectum constaret (Nam quæ natura in medium protulit, homines postea distribuerunt) ducebar inde ad quæstionem aliam, nimirum cui bono, & qua necessitate coacti, cùm omnia essent omnium, voluerint potius sua cuique esse propria. Videbam autem ex communitate rerum bellum, atque inde omne genus calamitatis, hominibus de [14]earum usu per vim certantibus, necessario sequuturum esse; id quod omnes natura fugiunt. Nactus ergo duo certissima naturæ humanæ postulata, unum cupiditatis naturalis, qua quisque rerum communium usum postulat sibi proprium; alterum rationis naturalis, qua quisque mortem violentam tanquam summum naturæ malum studet evitare. Ab his principiis pactorum & fidei conservandæ necessitatem, atque inde virtutis moralis officiorumque civilium Elementa, in hac opella, evidentissima connexione videor mihi demonstrasse. Quod adiectum est de Regno Dei, eo consilio factum est, ne quid inter dictata Dei per naturam, & legem Dei traditam in scripturis, repugnantiæ esse videretur. Operam etiam diligentem per totum cursum orationis meæ dedi, ne quid de legibus cuiuscunque nationis civilibus dicerem, id est, ne ad litora accederem, tum scopulis, tum præsentibus procellis periculosa. Quantum laboris diligentiæque in veritate investiganda adhibitum sit, scio. Quid effecerim nescio; nam inventa nostra omnes præ amore minus rectè æstimamus. Itaque libellum hunc censuræ tuæ quàm favori priùs offero, ut apud quem certissimis experimentis exploratum habeam, opiniones neque celebritate authorum, neque novitate sua, neque specie orationis, sed firmitudine rationum favorabiles fieri. Si arrideat, id est, si nervosus, si utilis, si non vulgaris sit, tum demum eum tibi (Excellentissime Domine, præsidium & decus meum) humillimè dico dedicoque; sin erraverim, testem [16]tamen habes gratitudinis mea, quòd otium beneficio tuo concessum, ad gratiam tuam promerendam uti voluerim. Te Deus Opt. Max. in statione hac mortali civem optimum protegat, eâque peractâ, sed longissimâ, civitatis cœlestis gloriâ Coronet.
Parisiis Nov. 1. 1641
Excellentiæ tuæ servus
humillimus.
T[homas] H[obbius].
[18]PRÆFATIOad LECTORES.
QUÆ res attentam Lectionem promissæ efficere maximè posse videntur, Rei tractandæ Dignitas, & Utilitas, tractandi recta Methodus, causa & consilium in scribendo probum, scribentis denique Moderatio, eas, Lectores, vobis promitto atque oculis aliquatenus ex hoc loco prospiciendas exhibeo. Describuntur hoc libello hominum officia, primò ut hominum, deinde ut civium, postremò ut Christianorum. Quibus officiis cùm juris naturalis gentiumque elementa, justitiæque origo & vis, tum etiam Religionis Christianæ (quantum patitur instituti modus) essentia continetur.
Quod quidem doctrinæ genus (excepto quod spectat ad Religionem Christianam) sapientum antiquissimi non nisi carminibus decoratum, vel Allegoriis adumbratum, quasi imperii mysterium quoddam pulcherrimum & sacrosanctum, ne privatorum hominum disputationibus contaminaretur, posteris tradendum esse censuere. Philosophi interea alii cum generis humani commodo rerum figuras & motus, alii sine incommodo rerum naturas & caussas contemplabantur. Temporibus autem quæ insequuta sunt, scientiam hanc civilem, etsi non penitus perspectam, aliqua tamen ex parte in Reipublicæ regimine, tanquam per nubem pellucentem, primus adamasse [20]dicitur Socrates, itaque coluisse ut despectâ desertâque omni aliâ Philosophiæ parte, solam hanc ingenio suo dignam judicaret. Post eum Plato, Aristoteles, Cicero, cæterique Philosophi Græci, Latini, denique omnes omnium gentium non modo Philosophi, sed etiam otiosi, quasi facilem, nullo studio ambiendam, cujuslibet ingenio naturali expositam & prostitutam attrectaverunt attrectantque. Quodque ad dignitatem ejus præcipuè facit, illi qui eam se habere putant, vel eo loco sunt ut habere debeant, adeo sibi in ejus specie vehementer placent, ut reliquarum scientiarum studiosos haberi & vocari ingeniosos, doctos, eruditos, quidlibet præter Prudentes æquo animo ferant. Nam nomen hoc propter excellentiam peritiæ civilis sibi solis deberi arbitrantur. Sive igitur scientiarum dignitas ex dignitate eorum ad quos pertinent, sive ex numero eorum qui de ipsis scripserunt, sive ex judicio sapientissimorum hominum æstimanda est, dignissima certe scientiarum hæc ipsa est, quæ ad Principes pertinet hominesque in regendo genere humano occupatos; cujus etiam falsa specie omnes ferè homines delectantur; & in qua Philosophorum excellentissima ingenia maximè versata sunt. Ejusdem Utilitatem, sed rectè traditæ, id est, ex veris principiis evidenti nexu derivatæ, sic optimè perspiciemus, si quæ falsam ejus & loquacem speciem humano generi consequuntur damna consideraverimus. Nam in iis rebus quas ingenii exercendi causa speculamur, si quis error [22]irrepserit innoxius est, neque fit jactura nisi temporis tantùm. In iis verò quæ quisque vivendi causa meditari debet, non modò ab errore sed etiam ab ignorantia, offensiones, rixas, cædes oriri necesse est. Quanta ergo hæc damna sunt, tanta est ab officiorum doctrinâ bene traditâ Utilitas. Quot Reges, eosdemque viros bonos, error unus, posse Regem Tyrannum à subdito suo jure occidi, occidi fecit? Error hic, posse Principem summum certis de causis à certis hominibus regno spoliari, quantum hominum jugulavit? Quantum hominum interfecit doctrina hæc erronea, Reges summos multitudine superiores non esse, sed ministros ejus? Denique illa quot Rebellionum causa fuit qua docetur, Imperata Regum utrum justa an injusta sint cognitionem ad privatos homines pertinere, & priusquam fiant disputari non modò jure posse sed etiam oportere? Præterea in communiter recepta Philosophia morali alia sunt multa non minus his periculosa, quæ recitari non est opus. Puto hæc prospexisse veteres illos qui Justitiæ scientiam fabulis contectam, quàm disputationibus expositam esse maluerunt. Antequam enim quæstiones illius modi agitari cœperunt, Principes potestatem summam non postulabant, sed exercebant. Imperium suum non argumentis sed hominum sceleratorum quidem pœna, proborum verò defensione tuebantur. Vicissim cives Justitiam non sermonibus hominum privatorum, sed legibus [24]civitatis metiebantur: nec disputationibus, sed vi Imperii in Pace continebantur. Imò potestatem summam sive in uno homine, sive in uno Concilio ea resideret, tanquam divinitatem quandam visibilem venerabantur. Itaque ambitiosis perditisve hominibus ad evertendum civitatis statum minimè ut nunc se adjungebant. Nam ut eam rem per quam conservabantur ipsi, conservatam esse nollent in animum inducere non poterant. Scilicet illorum temporum simplicitas tam doctam stultitiam non capiebat. Itaque pax erat & seculum aureum, quod non antè finem habuit quam Saturno expulso contra reges arma ferri posse doceri cœperat. Hæc, inquam, veteres non modo vidisse, sed in una suarum fabularum aptissimè videntur significasse. Dicunt enim Ixionem cùm esset à Jove adhibitus in convivium, adamasse atque sollicitasse ipsam Junonem. Illi pro Dea, nubem in ejus speciem formatam oblatam esse. Inde genitos esse Centauros, naturæ partim humanæ, partim equinæ, genus pugnax & inquietum. Id quod mutatis nominibus idem est ac si dixissent, Homines privatos, ad Concilia de summa Reipublicæ vocatos, Justitiam Imperii summi sororem & conjugem subjicere suæ ipsorum cognitioni cupere, cæterum falsam & inanem ejus speciem quasi nubem amplexantes, dogmata illa Philosophorum moralium biformia, partim recta & speciosa, partim bruta & ferina, rixarum omnium & cædium causas genuisse. Cùm tales igitur opiniones quotidiè oriantur, si quis discusserit nubes illas, rationibusque [26]firmissimis ostenderit, Doctrinas de justo & injusto, bono & malo, præter leges in unaquaque civitate constitutas authenticas esse nullas, & utrum aliqua actio justa vel injusta, bona vel mala futura sit, à nemine inquirendum esse præterquam ab iis ad quos legum suarum interpretationem demandaverit, is certè non modo pacis viam regiam sed etiam seditionis opacas & tenebrosas semitas commonstrabit, qua re utilius nihil excogitari potest.
Quod attinet ad Methodum, non orationis ordinem quamquam conspicuus ille sit solum sufficere, sed à civitatis materia incipiendum, deinde ad generationem & formam ejus, & justitiæ originem primam progrediendum esse existimavi. Nam ex quibus rebus quæque res constituitur, ex iisdem etiam optimè cognoscitur. Sicut enim in Horologio automato aliave machina paulo implicatiore, quod sit cujusque partis rotæque officium, nisi dissolvatur, partiumque materia, figura, motus seorsim inspiciatur, sciri non potest: Ita in jure civitatis, civiumque officiis investigandis opus est, non quidem ut dissolvatur civitas, sed tamen ut tanquam dissoluta consideretur, id est, ut qualis sit natura humana, quibus rebus ad civitatem compaginandam apta vel inepta sit, & quomodo homines inter se componi debeant, qui coalescere volunt, rectè intelligatur. Talem ergo Methodum secutus, Pono primo loco pro Principio omnibus per experientiam noto, quodque nemo est qui non [28]confiteatur, nimirum, Ingenia hominum ejusmodi esse à natura, ut nisi metu potentiæ alicujus communis coërceantur, fore ut sibi invicem diffidant & sese mutuò metuant, & ut propriis viribus singuli sibi cavere cùm jure possint, tum necessariò velint. Objicietis fortasse nonnullos hoc negare. Ita verò est; permulti enim negant. Numnam igitur qui eosdem idem & fateri & negare dico, mecum ipse pugno? Minimè quidem ego, sed illi qui quod actionibus confitentur, idipsum oratione negant. Videmus civitates omnes etiamsi cum vicinis pacem habeant, fines tamen suos præsidiis militum, urbes mœnibus, portis, vigiliis tueri. Quorsum hæc, si à vicinis nihil metuerent? Videmus etiam in ipsis civitatibus, ubi leges sunt & pœnæ in malos constitutæ, cives tamen singulares neque in itinere esse sine telo sui defendendi causa, neque dormitum ire nisi obseratis non modo foribus contra concives, sed etiam arcis capsulisque contra domesticos. Possuntne homines sibimet invicem omnesque omnibus diffidere sese apertius significare? Quoniam autem omnes sic faciunt, tam civitates quam homines metum suum & diffidentiam mutuam confitentur. Inter disputandum autem negant, hoc est, studio contradicendi aliis contradicunt sibimetipsis. Objectum porro à nonnullis est, quod admisso hoc principio, continuo sequatur Homines omnes non modò malos (quod forte etsi durum concedendum tamen est, cùm id clarè dictum videatur in Scripturis sacris) sed etiam (quod [30]concedi sine impietate non potest) naturâ malos esse. Illud verò homines naturâ malos esse ex hoc Principio non sequitur. Nam etsi pauciores essent mali quàm boni, quoniam tamen bonos à malis internoscere non possumus, necessitas diffidendi, cavendi, anticipandi, subjugandi, quoquo modo se defendendi, incumbit perpetuo etiam bonis & modestis. minus verò sequitur eos ipsos qui mali sunt, ita factos esse à naturâ. Quamquam enim à naturâ, hoc est, ab ipsa nativitate, ex eo quod nascantur animalia hoc habeant, ut statim omnia quæ sibi placent, cupiant faciantque quantum possunt, ut quæ impendent mala, aut metu fugiant, aut ira repellant, non tamen ob eam causam mali censeri solent: nam affectus animi qui à naturâ animali proficiscuntur mali non sunt ipsi, sed actiones inde provenientes, malæ aliquando sunt; nimirum quando & noxiæ sunt, & contra officium. Infantes nisi omnia quæ cupiunt dederis, plorant atque irascuntur, etiam parentes ipsos verberant, habentque à naturâ ut ita faciant; attamen culpâ vacant, neque mali sunt, primò quia nocere non possunt, deinde quia rationis usu carentes officiorum omnium immunes sunt. Iidem si adulta ætate, acquisitis viribus quibus nocere possunt, eadem facere pergant, tum verò mali & esse & appellari incipiunt. Ita ut vir malus idem ferè sit quod puer robustus, vel vir animo puerili, & malitia idem quod defectus rationis ea ætate qua per [32]naturam, disciplinâ atque damnorum experientiâ gubernatam, accedere hominibus solet. nisi ergo homines ideo à natura factos malos esse dixerimus, quod disciplinam & usum rationis à natura non habent, confitendum est posse homines à natura cupiditatem, metum, iram, cæterosque affectus habere animales, ut tamen mali facti à natura non sint. Immoto igitur quod jeci fundamento, Ostendo primò conditionem hominum extra societatem civilem (quam conditionem appellare liceat statum naturæ) aliam non esse quam bellum omnium contra omnes; atque in eo bello jus esse omnibus in omnia. Deinde homines omnes ex eo statu misero & odioso, necessitate naturæ suæ, simulatque miseriam illam intellexerint, exire velle. Id autem nisi initis pactis, à jure suo in omnia decedant, fieri non posse. Porro quæ sit pactorum natura, quo modo jura ab alio in alium, ut pacta valida fiant, transferri debeant; item quæ jura & quibus ad stabiliendam pacem necessariò concedenda sunt, id est, quæ sint rationis dictamina ea quæ leges naturales appellari propriè possunt, explico & confirmo. Atque hæc sunt in ea parte libri quæ inscribitur Libertas.
His constitutis ostendo, quid & quotuplex sit, & quo modo fiat civitas, summumque civitatis Imperium, quæque à singulis hominibus civitatem constituturis jura in summum imperantem, sive is unus homo sit, sive unus hominum cœtus, ita necessariò transferenda sunt, ut nisi sint translata civitas nulla [34]fiat, & jus omnium in omnia, id est, jus Belli maneat. Deinde civitatum diversas species Monarchiam, Aristocratiam, Democratiam, Dominium paternum, & Despoticum, distinguo, quomodo constituantur doceo, & commoda incommodaque singulorum inter se comparo. Præterea quæ res civitatem destruant, & quæ sint summum imperium administrantis officia, expono. Postremo legis & peccati naturas explico, & legem à consilio, à pacto, à jure distinguo; quæ omnia sub titulo Imperii continentur.
In parte ultimâ cui inscribitur Religio, ne jus illud quod in præcedentibus summos Imperantes in cives habere rationibus confirmaveram, Scripturis sacris repugnare videretur, Ostendo primo loco non repugnare illud juri Divino, quatenus imperantibus imperat Deus per naturam, id est, per dictamina rationis naturalis. Secundo, idem non repugnare juri Divino, quatenus imperium habuit Deus in Judæos peculiare per pactum antiquum circumcisionis. Tertio, idem non repugnare juri Divino, quatenus Deus imperat in Christianos per pactum baptismale, adeoque jus illud summorum Imperantium, sive jus civitatis, cum Religione omnino non pugnare. Postremo, ostendo quæ officia ad introitum in Regnum cœlorum requiruntur necessariò; atque ex illis, Obedientiam quam à civibus singulis Christianis Principi suo Christiano deberi affirmaveram, [36]Religioni Christianæ repugnare non posse ex Scripturæ sacræ testimoniis, secundum receptam ab omnibus interpretationem evidentissime demonstro & concludo. Methodum vidistis, causam jam & consilium scribendi accipitote. Dabam operam Philosophiæ animi causâ, ejusque in omni genere Elementa prima congerebam, & in tres Sectiones digesta paulatim conscribebam, ita ut in prima, de corpore proprietatibusque ejus generalibus; in secunda, de Homine & facultatibus affectibusque ejus speciatim; in tertia, de Civitate, civiumque officiis ageretur. Itaque Sectio prima, Philosophiam primam, & Physicæ elementa aliquot continet. in ea Temporis, Loci, Causæ, Potentiæ, Relationis, Proportionis, Quantitatis, Figuræ, Motus rationes computantur. Secunda circa imaginationem, memoriam, intellectum, ratiocinationem, appetitum, voluntatem, Bonum, Malum, Honestum & Turpe, aliaque ejus generis occupatur. Tertia hæc quid agat, jam antè dictum est. Hæc dum compleo, ordino, lentè moroséque conscribo (non enim dissero, sed computo) accidit interea patriam meam, ante annos aliquot quàm bellum civile exardesceret, quæstionibus de jure Imperii, & debitâ civium obedientiâ belli propinqui præcursoribus fervescere. Id quod partis hujus tertiæ, cæteris dilatis, maturandæ absolvendæque causa fuit. Itaque factum est ut quæ ordine ultima esset, tempore tamen prior prodierit; præsertim cum eam principiis propriis experientia cognitis innixam, præcedentibus indigere non viderem.
[38]Feci tamen non eo consilio ut laudarer, (quamquam si fecissem excusatione hac uti possem, nisi qui laudem amant paucos esse qui laudabilia faciunt) sed vestri causa, Lectores, qui cum doctrinam quam affero cognitam & perspectam haberetis, sperabam fore, ut aliqua incommoda in re familiari, quoniam res humanæ sine incommodo esse non possunt, æquo animo ferre quàm Reipublicæ statum conturbari malletis. Ut Justitiam earum rerum quas facere cogitatis, non sermone vel consilio privatorum sed legibus civitatis metientes, non ampliùs sanguine vestro ad suam potentiam ambitiosos homines abuti pateremini. Ut statu præsente, etsi non optimo, vos ipsos frui, quàm bello excitato, vobis interfectis, vel ætate consumtis alios homines alio seculo statum habere reformatiorem satius duceretis. Præterea qui Magistratui civili subditos sese esse nolunt, onerumque publicorum immunes esse volunt, in civitate tamen esse, atque ab ea protegi à vi & injuriis postulant, ne illos cives sed hostes exploratoresque esse putaretis, neque omnia quæ illi pro Verbo Dei vobis vel palam vel secreto proponunt, temerè reciperetis. Apertius dicam. Si quis concionator, vel confessor, vel casuista doctrinam hanc, summum imperantem, imò quemlibet hominem injussu summi imperantis jure à cive interfici, aut rebellionem, conjurationem, fœdusve quodlibet [40]civium contra civitatem jure iniri posse, verbo Dei consentaneum esse dixerit, illi ne crederetis, sed nomen ejus denunciaretis. Hæc qui probat, is meum quoque in scribendo consilium probum esse existimabit.
Postremò per totam orationem meam modum talem conservandum mihi proposui, primò ne de Justitia singularium actionum quicquam determinarem, sed legibus determinandum relinquerem. Deinde, ne quicquam dissererem de cujuscunque civitatis legibus speciatim, id est, ne quæ sint sed quid sint leges, dicerem. Tertio, ne civitati Aristocraticæ, vel Democraticæ, minorem à civibus obedientiam deberi quam Monarchicæ existimare viderer. Licet enim Monarchiam cæteris civitatis speciebus capite decimo commodiorem esse argumentis aliquot suadere conatus sim (quam rem unam in hoc libro non demonstratam sed probabiliter positam esse confiteor) omni tamen civitati, potestatem summam & æqualem tribuendum esse passim & expresse dico. Quartò, de doctrinis Theologorum, præterquam de illis quæ civium obedientiam tollunt, & civitatis statum labefactant, ne quid in ullam partem disputarem. Postremò, ne quid per imprudentiam ederem quod edito opus non esset, id quod conscripseram, publici juris esse illico nolui: itaque exemplaria pauca privatim impressa amicis distribuenda curavi, ut sententiis aliorum exploratis, si quæ erronea, dura, obscurave esse viderentur, ea emendarem, mollirem atque explicarem.
[42]Acerrimè vero reprehensa hæc reperi, quod potentiam civilem immodicam fecerim, sed ab Ecclesiasticis; quod libertatem conscientiæ abstulerim, sed à Sectariis; quod summos Imperantes legibus civilibus exsolverim, sed à legistis. Horum itaque reprehensionibus, ut qui rem suam agunt, nisi ut eos nodos fortiùs astringerem non magnopere commovebar. Cæterum eorum causa qui circa ipsa principia hæserunt, nempe naturam hominum, jus naturæ, naturam pactorum & generationem civitatis, quoniam non affectus sed sensus suos genuinos in reprehendendo sequuti sunt, annotationes quibusdam in locis adjeci, quales dissentientibus satisfacere posse judicavi. Denique, ne quemquam offenderem præter eos quorum inceptis hæc repugnant, eosque quorum animi omni opinionum dissensione offendi solent, operam ubique diligenter dedi.
Quapropter si aliqua inveneritis aut minùs certa, aut magis quam necesse erat acriter dicta, cùm non partium sed pacis studio, & ab eo dicta sint cujus propter patriæ præsentem calamitatem dolori justo aliquid condonari æquum est, ea ut æquo animo ferre dignemini, Lectores, oro postuloque.
[44]ELEMENTA PHILOSOPHICA,De Cive. LIBERTAS.
CAPUT I.
De statu Hominum extra Societatem civilem.
I. Introductio. II. Societatis civilis initium esse à mutuo metu. III. Homines naturâ æquales inter se esse. IV. Unde nascitur mutuo se lædendi voluntas. V. Discordia à comparatione ingeniorum. VI. Ab appetitu plurium ad eandem rem. VII. Definitio juris. VIII. Ius ad finem, dat ius ad media necessaria. IX. Iure naturali, unumquemque judicem esse mediorum ad sui conservationem. X. Iure naturali omnia esse omnium. XI. Ius omnium ad omnia inutile esse. XII. Statum hominum extra Societatem bellum esse. Belli & Pacis definitiones. XIII. Bellum conservationi hominum adversum esse. XIV. Iure naturali, licere cuique alium in sua potestate existentem, Cogere ad cautionem præstandam futuræ obedientiæ. XV. Naturam dictare quærendam esse pacem.
[46]I. Introductio.
NATURÆ humanæ facultates ad quatuor genera reduci possunt, Vim corpoream, Experientiam, Rationem, Affectum. Ab his sequentis doctrinæ initium capientes dicemus primo loco, quid animi habeant homines illis facultatibus præditi, alteri adversus alteros: & an, & qua facultate, apti nati sint ad societatem, & ad conservandum se adversus mutuam vim; deinde progredientes, quid consilij in eam rem necessario capiendum esset, & quæ sint societatis, sive Pacis humanæ conditiones, hoc est, mutato tantum nomine, quæ sint naturæ leges fundamentales, ostendemus.
II. Societatis civilis initium esse à mutuo metu.
Eorum qui de Rebus publicis aliquid conscripserunt, maxima pars, vel supponunt, vel petunt, vel postulant, Hominem esse animal* aptum natum ad Societatem, Græci dicunt Zóon politikòn, eoque fundamento ita superædificant doctrinam civilem, tanquam ad conservationem pacis, & totius generis humani regimen, nihil aliud opus esset, quam ut homines in pacta & conditiones quasdam, quas ipsi iam tum leges appellant, consentirent. Quod Axioma, quamquam à plurimis receptum, falsum tamen errorque à nimis levi naturæ humanæ contemplatione profectus est. Causas enim quibus homines congregantur, & societate mutuâ gaudent, penitiùs inspectantibus, facilè constabit, non ideo id fieri, quod aliter fieri naturâ non [48]possit, sed ex accidente. Nam si homo hominem amaret naturaliter, id est, ut hominem, nulla ratio reddi posset, quare unusquisque unumquemque non æque amaret, ut æque hominem; aut cur eos frequentaret potiùs, in quorum societate, ipsi potiùs quam aliis defertur honor & utilitas. Non socios igitur, sed ab illis honore vel commodo affici naturâ quærimus; hæc primariò, illos secundariò appetimus. Quo autem consilio homines congregantur, ex iis cognoscitur quæ faciunt congregati. Si coëant enim commercij causâ, unusquisque non socium, sed rem suam colit; si officij causâ, nascitur forensis quædam amicitia, plus habens mutui metûs quam amoris; unde factio aliquando nascitur, sed benevolentia nunquam; si animi & hilaritatis causâ, solet maximè perplacere sibi unusquisque iis rebus, quæ risum excitant, unde possit (pro ut est natura ridiculi) comparatione turpitudinis vel infirmitatis alienæ, ipse sibimet commendatior evadere. Etiamsi autem hoc innocuum aliquando & sine offensâ sit; manifestum tamen est, delectari eos non priùs societate quam gloriâ suâ. Cæterùm plerumque in huiusmodi congressibus læduntur absentes, eorum tota vita, dicta, facta, examinantur, iudicantur, condemnantur, & dicteriis traducuntur; neque parcitur ipsismet confabulantibus, quin idem patiantur simulatque è consessu exierint; adeo ut non absurdum fuerit consilium eius, qui à scena [50]confabulantium exire novissimus solebat. Atque hæ veræ sunt deliciæ societatis, ad quas naturâ, id est, ab affectibus omni animanti insitis ferimur, donec nocumentis vel præceptis fiat (quod in multis numquam fit) ut appetitus præsentium memoriâ præteritorum retundatur: sine quibus plurimorum hominum in materiâ hac facundissimorum, frigida & ieiuna est oratio. Quod si accidat considentes historiolas narrare, unus autem eorum de se aliquam proferat, unusquisque cæterorum cupidissimè quoque de se loquitur; si unus mirabile aliquod narret, cæteri miracula, si habent, referunt, si non habent, fingunt. Denique ut loquar de iis qui profitentur præ cæteris sapere, si Philosophiæ gratia coëatur, quot homines tot sunt qui cæteros docent, nempe tot volunt Magistri haberi; alioqui socios non modo, ut alij, non se amant mutuò, sed odio prosequuntur. Clarum adeò est experientiâ omnibus, qui res humanas paulo attentiùs considerant, quod congressus omnis spontaneus vel egestate mutuâ conciliatur, vel captandâ gloriâ: unde referre student congredientes vel commodum aliquod, vel illud eudokimeîn, existimationem & honorem apud socios. Idem quoque ratione colligitur ex ipsis definitionibus Voluntatis, Boni, Honoris, Utilis. Cùm enim societas voluntariò contrahitur, in omni societate quæritur voluntatis Obiectum, hoc est, id [52]quod videtur unicuique congredientium Bonum sibi. Quicquid autem videtur Bonum, iucundum est, pertinetque ad organa, vel ad animum. Animi autem voluptas omnis, vel gloria est (sive bene opinari de seipso) vel ad gloriam ultimò refertur; cætera sensualia sunt, vel ad sensuale conducentia, quæ omnia commodorum nomine comprehendi possunt. Omnis igitur societas vel commodi causa, vel gloriæ, hoc est, sui, non sociorum amore, contrahitur. Gloriæ autem studio nulla iniri neque multorum hominum neque multi temporis, societas potest; proptera quod gloriatio, sicut & honor, si omnibus adsit, nulli adest; quippe quæ comparatione & præcellentiâ constant: neque ut quis causam gloriandi in se habeat, adiumentum ullum accedit ex aliorum societate, tanti enim quisque est, quantum sine aliorum ope ipse potest. Quamquam autem commoda huius vitæ augeri mutuâ ope possunt, cum tamen id fieri multo magis Dominio possit, quàm societate aliorum, nemini dubium esse debet quin avidius ferrentur homines natura sua, si metus ab esset, ad dominationem quam ad societatem. Statuendum igitur est, originem magnarum & diuturnarum societatum, non à mutua hominum benevolentia, sed à mutuo* metu exstitisse.
Annotatio. Aptum natum] Cum Societatem inter homines actu jam constitutam; cùm extra Societatem vivere neminem; cùm appetere congressum & colloquia mutua omnes videamus; mira quædam videri potest stupiditas in ipso doctrinæ civilis limine hujusmodi [54]offendiculum legentibus opponere, Hominem ad Societatem aptum natum non esse. Itaque explicatius dicendum est. Verum quidem esse homini per naturam, sive quatenus est homo, id est, statim atque est natus solitudinem perpetuam molestam esse. Nam infantes ad vivendum, adulti ad bene vivendum aliorum ope indigent. Itaque homines alterum alterius congressum natura cogente appetere non nego. Societates autem civiles non sunt meri congressus, sed Fædera, quibus faciendis fides & pacta necessaria sunt. Horum, ab infantibus quidem & indoctis, Vis; ab iis autem qui damnorum à defectu Societatis inexperti sunt, utilitas ignoratur: unde fit ut illi, quia quid sit Societas non intelligunt, eam inire non possint; hi quia nesciunt quid prodest, non curent. Manifestum ergo est omnes homines (cum sint nati infantes) ad societatem ineptos natos esse: permultos etiam (fortasse plurimos) vel morbo animi vel defectu disciplinæ per omnem vitam ineptos manere. Habent tamen illi tam infantes quam adulti naturam humanam. Ad Societatem ergo homo aptus, non naturâ sed disciplinâ factus est. Porrò tametsi ea conditione natus esset homo ut societatem appeteret, non sequitur eundem ita natum esse ut societati ineundæ sit idoneus. Alia res est appetere, alia capacem esse. Appetunt enim illi qui tamen conditiones æquas, sine quibus societas esse non potest, accipere per superbiam non dignantur.
Annotatio. A mutuo metu] Objectum est, Tantum abesse, ut homines in societatem civilem coalescere propter metum possent, ut si mutuo [56]se metuissent, ne conspectum quidem mutuum ferre potuissent. Sentiunt, opinor, nihil aliud esse metuere, præterquam perterreri. Ego ea voce futuri mali prospectum quemlibet comprehendo. Neque solam fugam, sed etiam diffidere, suspicari, cavere, ne metuant providere, metuentium esse judico. Qui dormitum eunt, fores claudunt; qui iter facit, cum telo est, quia metuunt latrones. Civitates fines suos præsidiis, urbes mœnibus, tueri solent, metu vicinarum civitatum. Etiam fortissimi exercitus, comparatique ad pugnam, de pace tamen colloquia habent aliquando, metuentes vim mutuam, & ne vincantur. Per metum est quod homines sibi cavent, fugâ quidem & latebris, si caveri aliter posse non putant: sæpissime verò armis atque instrumentis defensionis, quo fit ut prodire audentes, alter alterius cognoscere ingenium possit. Tunc autem sive pugnant, ex victoriâ; sive consentiunt, ex consensione civitas nasci solet.
III. Homines naturâ æquales inter se esse.
Causa metûs mutui consistit, partim in naturali hominum æqualitate, partim in mutua lædendi voluntate. Ex quo fit, ut neque ab aliis expectare, neque nobismetipsis securitatem præstare valeamus. Si spectemus enim maturos homines, atque animadvertamus, quam fragilis sit compages humani corporis (quo ruente corruit omnis eius vis, robur, & Sapientia) quamque facile sit infirmissimo cuique robustiorem occidere, non est quod quis viribus fidens superiorem se aliis factum [58]putet à natura. Æquales sunt qui æqualia contra se invicem possunt; At qui maxima possunt, nimirum occidere, æqualia possunt. Sunt igitur omnes homines naturâ inter se æquales. Inæqualitas quæ nunc est, à lege civili introducta est.
IV. Unde nascitur mutuo se lædendi voluntas.
Voluntas lædendi omnibus quidem inest in statu naturæ, sed non ab eadem causa, neque æque culpanda. Alius enim secundum æqualitatem naturalem permittit cæteris eadem omnia, quæ sibi (quod modesti hominis est, & vires suas recte æstimantis.) Alius superiorem se aliis existimans omnia licere sibi soli vult, & præ cæteris honorem sibi arrogat (quod ingenij ferocis est.) Huic igitur voluntas lædendi est ab inani gloria & falsa virium æstimatione; Illi ex necessitate res suas & libertatem contra hunc defendendi.
V. Discordia à comparatione ingeniorum.
Præterea cum maximum sit certamen ingeniorum, necesse est oriri ex ea contentione maximas discordias. Etenim non modo contrà contendere, sed etiam hoc ipsum non consentire odiosum est. Nam non consentire alicui in re aliqua est eum erroris in ea re tacitè accusare, sicut in valdè multis dissentire, idem [60]est atque pro stulto eum habere; quod ex eo apparere potest, quòd nulla acriùs gerantur bella quam inter eiusdem religionis sectas, & eiusdem reipublicæ factiones, ubi certamen est vel de doctrinis, vel de prudentia politica. Cumque omnis animi voluptas omnisque alacritas in eo sita sit, quod quis habeat, quibuscum conferens se, possit magnificè sentire de se ipso, impossibile est quin odium & contemptum mutuum ostendant aliquando, vel risu, vel verbis, vel gestu, vel aliquo signo; qua quidem nulla maior animi est molestia, neque ex qua lædendi libido maior oriri solet.
VI. Ab appetitu plurium ad eandem rem.
Frequentissima autem causa quare homines se mutuò lædere cupiunt, ex eo nascitur, quod multi simul eandem rem appetant, quâ tamen sæpissimè neque frui communiter, neque dividere possunt; unde sequitur fortiori dandam esse; quis autem fortior sit, pugnâ iudicandum est.
VII. Definitio juris.
Inter tot pericula igitur quæ quotidie à cupiditate hominum naturali unicuique eorum intenduntur, cavere sibi adeò vituperandum non est, ut aliter velle facere non possimus. Fertur enim unusquisque ad appetitionem eius quod sibi Bonum, & ad Fugam eius quod sibi malum est, maximè autem maximi malorum naturalium, quæ est mors; idque necessitate quadam naturæ, non minore quam quâ fertur lapis deorsum. Non igitur [62]absurdum, neque reprehendendum, neque contra rectam rationem est, si quis omnem operam det, ut à morte & doloribus proprium corpus & membra defendat, conservetque. Quod autem contra rectam rationem non est, id iustè, & Iure factum omnes dicunt. Neque enim Iuris nomine aliud significatur, quam libertas quam quisque habet facultatibus naturalibus secundum rectam rationem utendi. Itaque Iuris naturalis fundamentum primum est, ut quisque vitam & membra sua quantum potest tueatur.
VIII. Ius ad finem, dat ius ad media necessaria.
Quoniam autem ius ad finem frustra habet, cui ius ad media necessaria denegatur, consequens est, cùm unusquisque se conservandi ius habeat, ut unusquisque ius etiam habeat utendi omnibus mediis, & agendi omnem actionem, sine qua conservare se non potest.
IX. Iure naturali, unumquemque judicem esse mediorum ad sui conservationem.
Utrum autem media quibus usurus quispiam est, & actio quam acturus est, ad conservationem vitæ vel membrorum suorum necessaria sint necne, ipse iure naturali iudex est. Si enim contra rectam rationem sit, ut de proprio periculo ipse judicem, judicet alius; quoniam ergo alius iudicat de iis rebus quæ ad me spectant, eâdem ratione, quia æquales naturâ sumus, iudicabo ego de iis rebus quæ ad ipsum spectant. Itaque rectæ rationis, hoc est, juris naturalis est, ut ego de illius iudicem sententiâ, scilicet an ad conservationem meam conducat necne.
[64]X. Iure naturali omnia esse omnium.
Natura dedit unicuique ius in omnia. Hoc est, in statu* merè naturali, sive antequam homines ullis pactis sese invicem obstrinxissent, unicuique licebat facere quæcunque & in quoscunque libebat, & possidere, uti, frui omnibus quæ volebat & poterat. Quoniam enim, quæcunque quis voluerit, ideò bona sibi videntur quia ea vult, possuntque vel conducere ad sui conservationem, vel saltem conducere videri, (iudicem autem an verè conducant necne, precedente articulo ipsum constituimus, ita ut habenda sint pro necessariis quæ ipse talia iudicat,) & per articulum 7 iure naturæ fiunt, & habentur, quæ necessariò conducunt ad tuitionem propriæ vitæ & membrorum, sequitur, omnia habere & facere in statu naturæ omnibus licere. Et hoc est quod vulgo dicitur, natura dedit omnia omnibus. Ex quo etiam intelligitur in statu naturæ Mensuram iuris esse Utilitatem.
Annotatio. In statu merè naturali &c.] Hoc ita intelligendum est, quod quis fecerit in statu merè naturali, id injurium homini quidem nemini esse. Non quod in tali statu peccare in Deum, aut Leges Naturales violare impossibile sit. Nam injustitia erga homines supponit Leges Humanas, quales in statu naturali nullæ sunt. Propositionis autem sic intellectæ veritas ex articulis immediatè præcedentibus Lectori memori satis demonstrata est. Sed quia in quibusdam casibus conclusionis duritas, præmissarum memoriam expellit, contrahere argumentum volo, unoque intuitu oculis conspiciendum subjicere. Unicuique jus est se conservandi, per Art. 7. Eidem ergo jus est omnibus uti mediis ad eum [66]finem necessariis, per Art. 8. Media autem necessaria sunt, quæ ipse talia esse judicabit, per Art. 9. Eidem ergo jus est omnia facere & possidere, quæ ipse ad sui conservationem necessaria esse judicabit. Ipsius ergo facientis judicio id quod fit jure fit, vel injuria, itaque jure fit. Verum ergo est, in statu merè naturali &c. Quod si quis ad sui conservationem pertinere prætendit, quod ne ipse quidem pertinere putat, peccare potest contra Leges Naturales; ut capite tertio fusè explicatum est. Objectum est à quibusdam: Si filius patrem interfecerit, utrum patri injuriam non fecerit. Respondi; Filium in statu naturali, intelligi non posse, ut qui simul atque natus est, in potestate & sub imperio est ejus cui debet conservationem sui: scilicet, Matris vel Patris, vel ejus qui præbet ipsi alimenta, ut capite nono demonstratum est.
XI. Ius omnium ad omnia inutile esse.
Minimè autem utile hominibus fuit, quod huiusmodi habuerint in omnia, ius commune. Nam effectus eius iuris idem penè est, ac si nullum omnino ius extiterit. Quamquam enim quis de re omni poterat dicere, hoc meum est, frui tamen eâ non poterat propter vicinum, qui æquali iure, & æquali vi, prætendebat idem esse suum.
XII. Statum hominum extra Societatem bellum esse. Belli & Pacis definitiones.
Ad naturalem hominum proclivitatem ad se mutuo lacessendum, quam ab affectibus, præsertim verò ab inani sui æstimatione derivant, si addas iam ius omnium in omnia, quo alter iure invadit, alter iure resistit, atque ex quo oriuntur omnium [68]adversus omnes perpetuæ suspiciones & studium; & quam difficile sit præcavere hostes, parvo numero & apparatu, cum animo nos prævertendi opprimendique invadentes, negari non potest quin status hominum naturalis antequam in societatem coiretur Bellum fuerit; neque hoc simpliciter, sed bellum omnium in omnes. BELLUM enim quid est, præter tempus illud in quo voluntas certandi per vim verbis factisve satis declaratur? Tempus Reliquum PAX vocatur.
XIII. Bellum conservationi hominum adversum esse.
Sempiternum autem Bellum quàm parum idonea res sit ad conservationem vel humani generis, vel unius cuiuscumque hominis, facile iudicatur: At suâ naturâ sempiternum est, quod præ certantium æqualitate, victoria nulla potest finiri; in eo enim ipsis victoribus periculum semper adeo imminet, ut pro miraculo haberi debeat si quis, quamquam fortissimus, annis & senectute conficiendus sit. Exemplum huius rei sæculum præsens Americanos exhibet; sæcula antiqua cæteras gentes, nunc quidem civiles florentesque, tunc verò paucos, feros, brevis ævi, pauperes, fœdos, omni eo vitæ solatio atque ornatu carentes, quem pax & societas ministrare solent. Quicumque igitur manendum in eo statu censuerit, in quo omnia liceant [70]omnibus, contradicit sibimet ipsi; nam unusquisque naturali necessitate bonum sibi appetit, neque est quisquam qui bellum istud omnium contra omnes, quod tali statui naturaliter adhæret, sibi existimat esse bonum. Atque ita evenit ut mutuo metu, è tali statu exeundum & quærendos socios putemus; ut si bellum habendum sit, non sit tamen contra omnes, nec sine auxiliis.
XIV. Iure naturali, licere cuique alium in sua potestate existentem, Cogere ad cautionem præstandam futuræ obedientiæ.
Quæruntur socij vel vi, vel consensu; vi, quando pugnâ victor victum servire sibi cogit metu mortis, vel vinculis inditis; consensu, quando societas initur mutuæ opis causa, consentiente utráque parte sine vi. Potest autem victor victum, vel fortior debiliorem (ut sanus & robustus infirmum, vel maturus infantem) ad præstandam cautionem futuræ obedientiæ, ni velit potius mori, iure cogere. Cum enim jus protegendi nosmetipsos nostro arbitrio à periculo nostro, atque periculum ab æqualitate profectum sit, magis rationi consentaneum est, certiusque ad conservationem nostram, utendo præsenti commodo comparare nobis ipsis securitatem quæsitam, accepta cautione, quàm cum adoleverint, convaluerint, & è nostra potestate se receperint, eandem dubio certamine postea repetere conari. Contráque, absurdius cogitari nihil potest, quàm ut quem [72]debilem in potestate tenes, eum amittendo, fortem simul & hostem facias. Ex quo intelligitur etiam, tanquam corollarium, in statu hominum naturali, potentiam certam & irresistibilem, ius conferre regendi, imperandique in eos, qui resistere non possunt; adeo ut omnipotentiæ, ab eâ causâ, omnium rerum agendarum ius essentialiter & immediatè adhæreat.
XV. Naturam dictare quærendam esse pacem.
Propter tamen æqualitatem illam virium, cæterarumque facultatum humanarum, hominibus in statu naturæ, hoc est, in statu belli constitutis, conservatio sui diuturna expectari non potest. Quare quærendam esse pacem, quatenus habendæ eius spes aliqua affulserit; ubi haberi ea non potest, quærenda esse belli auxilia, rectæ rationis dictamen est; hoc est, lex Naturæ, ut proximè ostendetur.
CAPUT II.
De lege naturæ circa contractus.
I. Legem naturalem non esse consensum hominum, sed dictamen rationis. II. Legem naturæ fundamentalem esse, quærendam esse Pacem, si haberi potest, si haberi non potest, defensionem. III. Lex naturæ specialis prima, jus in omnia non esse retinendum. IV. Quid sit ius relinquere, quid transferre. V. Ad Translationem iuris necessariam esse voluntatem acceptantis. [74]VI. Verba non transferunt jus, nisi de præsenti. VII. Verba de futuro, si alia signa voluntatis adsint, valere ad ius transferendum. VIII. In libera donatione, Verbis de futuro ius non transit. IX. Definitio Contractus & Pacti. X. In Pactis transit ius per verba de futuro. XI. Pacta mutuæ fidei in statu naturæ frustrà & invalida sunt; in civitate non item. XII. Pacisci cum belluis neminem posse; neque cum Deo, sine revelatione. XIII. Neque Deo vovere. XIV. Pacta ultra summum conatum non obligant. XV. Quibus modis Pactis liberamur. XVI. Promissa metu mortis extorta in statu naturæ valida esse. XVII. Pactum posterius, priori contradictorium, invalidum est. XVIII. Pactum de non resistendo inferenti damnum corporis, invalidum est. XIX. Pactum de se accusando invalidum est. XX. Iuris-jurandi definitio. XXI. Ius-iurandum concipiendum esse ea formula, qua utitur is qui iurat. XXII. Iusiurandum nihil superaddit obligationi, quæ est ex Pacto. XXIII. Iuramentum non exigendum, nisi ubi pactorum violatio vel latere potest, vel non potest puniri nisi à Deo.
I. Legem naturalem non esse connsum hominum, sed dictamen rationis.
DE definitione legis Naturalis, non consentiunt authores, qui eâ voce frequentissimè tamen in scriptis suis usi sunt. Methodus scilicet qua incipitur à definitionibus & exclusione æ[76]quivoci, propria eorum est qui locum contra disputandi non relinquunt. Cæterorum, si quis quid factum dicat contra legem naturalem, ex eo probat alius, quòd contra consensum factum sit omnium, vel sapientissimarum, vel eruditissimarum gentium. Quis autem de sapientia, eruditione, & moribus omnium gentium iudicabit, id minimè docet. Alius, quod factum sit contra consensum totius generis humani. Quæ definitio nullo modo recipienda est; alioqui enim, impossibile esset cuiquam, exceptis infantibus, & mente captis, contra talem legem peccare. Nam voce illa genus Humanum comprehendunt certè omnes homines ratione actu utentes. Illi igitur contra eam vel non faciunt, vel faciunt non consentientes, ideoque excusandi sunt. Naturæ autem leges, ab eorum consensu recipere, qui eas violant sæpiùs quàm observant, sanè iniquum est. Præterea, homines eadem in aliis damnant in seipsis probant; contrà publicè laudant quod secretò spernunt, & consuetudine audiendi, non propriâ speculatione sententiam ferunt, consentiuntque odio, metu, spe, amore, vel aliqua alia animi perturbatione magis, quàm ratione. Ideoque non rarò accidit, totos populos summo consensu & contentione ea agere, quæ scriptores illi contra legem esse naturalem libentissimè confitentur. Sed cum concedant omnes iure fieri, quod non fit contra rectam Rationem, iniuriâ factum censere debemus, quod rectæ rationi repugnat, (hoc est, quod contradicit alicui veritati à veris principiis rectè ratiocinando collectæ.) Quod autem iniuria factum [78]est, contra legem aliquam fieri dicimus. Est igitur lex quædam recta Ratio, quæ (cum non minùs sit pars naturæ humanæ, quam quælibet alia facultas vel affectus animi) naturalis quoque dicitur. Est igitur lex naturalis, ut eam definiam, Dictamen rectæ* rationis circa ea, quæ agenda vel omittenda sunt ad vitæ membrorumque conservationem, quantum fieri potest, diuturnam.
Annotatio. Rectae rationis] Per Rectam rationem in statu hominum naturali, intelligo, non ut multi Facultatem infallibilem, sed ratiocinandi actum, id est, Ratiocinationem uniuscujusque propriam, & veram circa actiones suas, quæ in utilitatem, vel damnum cæterorum hominum redundare possint. Propriam dico, quia quamquam in Civitate, ipsius Civitatis ratio (hoc est Lex civilis) à singulis civibus pro recta habenda sit; tamen extra Civitatem, ubi rectam rationem à falsa dignoscere nisi comparatione factâ cum sua nemo potest, sua cujusque ratio non modo pro actionum propriarum, quæ suo periculo fiunt, regulâ, sed etiam in suis rebus pro rationis alienæ mensurâ censenda est. Veram dico, id est, ex veris principiis rectè compositis concludentem. Propterea quod in ratiocinatione falsâ, sive in stultitiâ hominum officia sua erga cæteros homines ad conservationem propriam necessaria non videntium, omnis consistit Legum Naturalium violatio. Principia autem rectæ Ratiocinationis circa ejusmodi officia, ea sunt quæ Capitis primi, articulis 2. 3. 4. 5. 6. & 7. explicata sunt.
[80]II. Legem naturæ fundamentalem esse, quærendam esse Pacem, si haberi potest, si haberi non potest, defensionem.
Prima autem & fundamentalis lex naturæ est, quærendam esse pacem ubi haberi potest; ubi non potest, quærenda esse belli auxilia: ostendimus enim, articulo ultimo præcedentis capitis, præceptum hoc dictamen esse rectæ rationis. Esse autem dictamina rectæ rationis leges naturales, id proximè supra definitum est. Prima autem est, quia cæteræ sunt ab hac derivatæ, præcipiuntque vias vel pacis vel defensionis acquirendæ.
III. Lex naturæ specialis prima, jus in omnia non esse retinendum.
Legum autem Naturalium, à fundamentali illâ derivatarum, una est, ius omnium in omnia retinendum non esse, sed iura quædam transferenda, vel relinquenda esse. Nam si retineret unusquisque suum ius in omnia, necesse est sequi ut iure alij invaderent, alij defenderent (quisque enim & Corpus suum, & ea quæ corpori tuendo necessaria sunt, necessitate naturæ conatur defendere.) Bellum ergo sequeretur. Facit itaque contra rationes pacis, hoc est contra legem naturæ, si quis de iure suo in omnia non decedat.
[82]IV. Quid sit ius relinquere, quid transferre.
Decedere autem de iure suo dicitur, qui iuri suo vel simpliciter renuntiat, vel in alium transfert. Simpliciter renuntiat, qui signo vel signis idoneis declarat, velle se non licitum sibi ampliùs fore certum aliquid facere, quod iure anteà fecisse poterat. Transfert autem in alterum, qui signo vel signis idoneis illi alteri, id iuris volenti ab eo accipere, declarat velle se non licitum sibi amplius fore ipsi resistere certum aliquid agenti, pro ut ei resistere iure anteà poterat. Iuris autem translationem in solâ non-resistentiâ consistere, ex eo intelligitur, quod ante iuris translationem, is in quem transfertur, ius habebat iam tum in omnia; unde novum ius dare non potuit, sed iusta transferentis resistentia, propter quam, iure suo alter frui non potuit, extinguitur. Quicunque igitur ius acquirit in statu hominum naturali, id agit tantùm ut securè & sine iustâ molestiâ iure suo primævo frui possit. Exempli causâ, si quis fundum suum alteri vel vænùm vel dono dederit, sibi soli ius in eum fundum, non aliis item adimit.
V. Ad Translationem iuris necessariam esse voluntatem acceptantis.
Requiritur autem ad iuris translationem voluntas, non modo tranferentis, sed etiam acceptantis. Si utravis absit, ius manet. Non enim si quod meum est accipere recusanti dare voluerim, [84]propterea simpliciter iuri meo renunciavi, sive ad quemlibet transtuli; nam causa propter quam uni dare volui, in eo uno est, in cæteris non item.
VI. Verba non transferunt jus, nisi de præsenti.
Voluntatis autem in iure vel relinquendo, vel transferendo, si signa nulla alia extiterint præter verba, verba ea de præsenti vel præterito esse oportet; nam si de futuro sint nihil transferunt. Qui enim, exempli causâ, de futuro sic dicit, cras dabo, apertè significat se non dedisse; toto itaque hodie ius immotum est, manetque etiam crastino die, nisi interea actu dederit; quod enim meum est, meum manet, nisi post dederim. Quod si de præsenti loquar, puta hoc modo, do, vel dedi, habendum cras, illis verbis significatur, me dedisse, & ius habendi cras, transtulisse hodie.
VII. Verba de futuro, si alia signa voluntatis adsint, valere ad ius transferendum.
Veruntamen, quoniam verba sola ad voluntatis declarationem signa sufficientia non sunt, verba de futuro, si alia adsint signa voluntatis, valere possunt, tanquam dicta essent de Præsenti. Siquidem enim propter alia signa constiterit, ipsum de futuro [86]loquentem, velle valere verba sua ad perfectam iuris sui translationem, valere debent. Dependet enim iuris translatio, non a verbis, sed, ut dictum est articulo 4. huius capitis, à declaratione voluntatis.
VIII. In libera donatione, Verbis de futuro ius non transit.
Si quis ius aliquod suum ad alterum transferat, neque id faciat propter bonum mutuo acceptum, vel propter pactum, eiusmodi translatio DONUM vocatur, sive Donatio libera. In donatione autem liberâ, obligant ea verba sola, quæ de præsenti sunt, vel de præterito. Nam si de futuro sint, non obligant ut verba, propter rationem articulo proximè superiore adductam. Oportet igitur ut ab aliis signis voluntatis nascatur obligatio. Quoniam autem quicquid fit voluntariò, propter bonum aliquid fit volentis, nullum signum voluntatis dandi assignari potest, præter aliquod bonum tali donatione acquisitum, vel acquirendum. Supponitur autem nullum tale bonum acquisitum esse, neque pactum existere, quia sic non esset donatio libera. Restat igitur ut bonum mutuum sine pacto expectandum sit. Signum autem nullum dari potest, quare is qui verbis de futuro usus est, adversus eum qui ad mutuum beneficium non teneretur, sic vellet verba eius intelligi, ut obligaretur ipse. Neque rationis est, ut qui aliis facilè bene volunt, omni promisso præ[88]sentem affectum testante obligentur; & propterea promissor talis deliberare intelligendus est, & mutare affectum posse, quemadmodum & is cui promittitur mutare meritum potest. Qui deliberat autem eâtenus liber est, neque donasse dicitur; quod si promittat sæpe, donet autem raro, levitatis condemnari debet, nec vocari Donans, sed Doson.
IX. Definitio Contractus & Pacti.
Duorum autem, vel plurium iura sua mutuò transferentium actio, vocatur CONTRACTUS. In omni autem contractu, vel uterque statim præstat id de quo contractum est, ita ut alter alteri nihil concredat; vel alter præstat, alteri creditur; vel neuter præstat. Ubi uterque statim præstat, ibi contractus simul ac præstitum est finitur. Ubi verò vel alteri vel utrique creditur, ibi is cui creditur, promittit se præstiturum postea, appellaturque huiusmodi promissum PACTUM.
X. In Pactis transit ius per verba de futuro.
Pactum autem quod fit ab eo cui creditur, cum eo qui iam præstitit, etiamsi promissio facta sit verbis de futuro, non minus futuri temporis ius transfert, quam si facta esset verbis de præsenti vel præterito. Præstatio enim signum [90]manifestissimum est, eum qui præstitit, ita intellexisse orationem alterius cui credebat, tanquam volentis præstare condicto tempore; eoque signo cognovit is, sic se intelligi; quod quia non correxit, voluit fieri. Promissa igitur quæ fiunt propter bonum acceptum (quæ & pacta sunt) signa sunt voluntatis, hoc est (ut præcedente sectione ostensum est) ultimi actûs deliberandi, quo libertas non præstandi tollitur, & per consequens sunt obligatoria; ubi enim libertas desinit, ibi incipit obligatio.
XI. Pacta mutuæ fidei in statu naturæ frustrà & invalida sunt; in civitate non item.
Pacta autem quæ fiunt in contractu ubi fides mutua est, neutro quicquam statim præstante, in statu naturæ, si iustus ex utravis parte metus* oriatur, sunt invalida. Nam qui prior præstat, propter pravum ingenium maximæ partis hominum, commodo suo iure & iniuriâ iuxtà studentium, cupidini se prodit illius quicum contrahit. Rationis enim non est, ut aliquis præstet prior, si verisimile non sit alterum esse præstiturum post. Quod utrum verisimile sit necne, is qui metuit iudicabit, ut ostensum est capite præcedente, articulo 9. Hæc, inquam, ita se habent, in statu naturali. Cæterum in statu civili, ubi est qui [92]utrumque cogere potest, is qui per contractum prior est ad præstandum, prior præstare debet; quoniam cum alter cogi potest, cessat ratio propter quam ne non præstaret metuebat.
Annotatio. Oriatur, &c.] Nam nisi causa metus nova exsistat, ex facto, vel alio signo voluntatis non præstandi à parte alterâ, metus justus conseri non potest. Causa enim quæ impedire non poterat, quin pacisceretur, impedire non debet quin pactum præstet.
XII. Pacisci cum belluis neminem posse; neque cum Deo, sine revelatione.
Ex eo autem quod in omni donatione, & pactis omnibus requiritur acceptatio iuris quod transfertur, sequitur pacisci neminem posse, cum eo qui acceptationem illam non significat; neque igitur pacisci cum belluis, neque ius ullum illis tribuere aut auferre possumus, propter defectum sermonis & intellectus. Neque pacta inire, quisquam cum divinâ maiestate potest, neque illi voto obligari, nisi quatenus visum illi est, per scripturas sacras substituere sibi aliquos homines, qui authoritatem habeant vota & pacta eiusmodi expendendi & acceptandi, tanquam illius vicem gerentes.
XIII. Neque Deo vovere.
Qui igitur in statu naturæ constituti sunt, ubi nullâ tenentur lege civili, (nisi illis certissima revelatione voluntas Dei, votum vel pactum suum accipientis cognita sit,) frustrà vovent. Si [94]quidem enim id quod vovent contra legem naturæ sit, non tenentur voto, quia illicitum præstare tenetur nemo; si vero id quod vovent lege aliquâ naturæ præceptum sit, non voto, sed ipsa tenentur lege; sin liberum ante votum sit, facere vel non facere, libertas manet; propterea quod, ut obligemur voto, requiritur voluntas obligantis apertè significata, quæ in casu proposito supponitur non haberi. Obligantem autem voco illum cui aliquis tenetur vel obligatur: obligatum autem eum, qui tenetur.
XIV. Pacta ultra summum conatum non obligant.
Pacta fiunt de actionibus illis solis, quæ cadunt sub deliberationem; pactio enim non fit sine voluntate paciscentis; voluntas autem, ultimus actus est deliberantis. Sunt ergo de possibilibus tantùm & futuris. Nemo igitur pacto suo obligat se ad impossibile. Quoniam autem paciscimur sæpissimè eas res quæ possibiles tum videntur cum promittimus, quas tamen post constat esse impossibiles, non ideo omni obligatione liberamur. Ratio cuius rei ea est, quod is qui futurum incertum promittit, beneficium præsens ea lege accipit ut mutuum reddat; voluntas enim eius qui præsens beneficium præstat, pro obiecto, simpliciter habet bonum sibi, quanti erat res promissa; ipsam autem [96]rem, non simpliciter, sed si fieri potest. Verum si accidat, neque id possibile esse, præstandum est quantum præstari potest. Obligant igitur pacta, non ad ipsam rem pactam, sed ad summum conatum; hoc enim solum, non res ipsæ in nostra potestate sunt.
XV. Quibus modis Pactis liberamur.
Pactis liberamur duabus rebus, vel si præstitum, vel si condonatum sit. Si præstitum; quia ultra id nos non obligavimus. Si condonatum; quia is cui obligamur, condonando intelligitur facere, ut ius à nobis in eum translatum, ad nos denuo redeat: est enim condonatio, donatio, hoc est, per articulum 4. capitis huius, iuris translatio ad eum cui donatio facta est.
XVI. Promissa metu mortis extorta in statu naturæ valida esse.
Quæri solet an pacta ea quæ metu extorquentur, obligatoria sint necne. Exempli causa, si ad vitam à latrone redimendam, pactus ei fuero traditurum me illi mille aureos postero die, neque facturum quicquam quo comprehensus in ius duci possit, utrum tenear necne. Quamquam autem aliquando pactum eiusmodi invalidum censeri debeat, non tamen eo nomine invalidum erit, quod à metu processerit; propterea quod inde sequeretur, pacta ea, quibus in vitam civilem homines congregantur, & leges condunt, invalida esse; (procedit enim à metu mutuæ cædis, quòd alter alterius regimini se submittat:) neque [98]cum ratione eum facere, qui captivo paciscenti prætium redemptionis suæ fidem adhibet. Universaliter verum est obligare pacta, quando acceptum est bonum, & promittere & id quod promittitur licitum est; licitum autem est & ad redimendam vitam promittere, & de meo dare quicquid voluero cuiquam, etiam latroni. Obligamur ergo pactis, à metu profectis, nisi lex civilis aliqua prohibeat, per quam id quod promittitur fiat illicitum.
XVII. Pactum posterius, priori contradictorium, invalidum est.
Qui uni facturum se vel omissurum aliquid pactus ante fuerit, & postea alteri paciscitur contrarium, facit ut pactum non prius, sed posterius illicitum sit; nam qui prioribus pactis, ius suum in alterum transtulerat, faciendi vel non faciendi ius non amplius habet. Quare posterioribus pactis ius nullum transfert; & quod promissum est, sine iure promissum est. Tenetur igitur prioribus tantum pactis; quæ violare est illicitum.
XVIII. Pactum de non resistendo inferenti damnum corporis, invalidum est.
Mortem, vel vulnera, vel aliud damnum corporis inferenti, nemo pactis suis quibuscunque obligatur non resistere. Est enim [100]in unoquoque gradus quidam timiditatis summus, per quem, malum quod infertur apprehendit ut maximum, ideoque necessitate naturali quantum potest fugit, intelligiturque aliter facere non posse. Ad talem gradum metûs cùm perventum fuerit, non est expectandum, quin vel fugâ, vel pugnâ sibi consulat. Cum igitur nemo teneatur ad impossibile, illi quibus mors (quod maximum naturæ malum est,) vel quibus vulnera, aut alia corporis damna inferuntur, nec ad ea ferenda constantes satis sunt, ea ferre non obligantur. Præterea, ei qui pacto tenetur creditur, (pactorum enim vinculum sola fides est) qui vero ad supplicium ducuntur, sive capitale, sive capitali mitius, constringuntur vinculis, vel satellitibus custodiuntur; quod signum certissimum est, non videri illos pactis ad non resistendum satis obligatos esse. Aliud est, si sic paciscor: Nisi fecero constituta die, interfice. Aliud si sic, Nisi fecero, interficienti non resistam. Primo modo, paciscuntur omnes, si opus est; opus autem est aliquando: secundo modo nemo, nec unquam opus est. Nam in statu merè naturali, si occidere cupis, jus habes ex ipso statu; ita ut opus non sit prius credere, ut fallentem post interficias. In statu vero civili ubi jus vitæ & necis, omnisque pœnæ corporalis penes civitatem est, illud ipsum jus interficiendi privato concedi non potest. Neque ipsi civitati opus [102]est, ut aliquem puniat postulare pacto ut patientiam præstet, sed tantum ne quisquam defendat alios. Si in statu naturæ, velut inter duas civitates, fieret pactum de interficiendo ni fecerit, intelligitur præcessisse aliud pactum de non interficiendo antè præstitutum diem. Itaque eo die si præstitum non sit, redit jus belli, hoc est, status hostilis, in quo omnia licent, ideoque etiam resistere. Postremo, pacto non resistendi obligamur, duorum malorum præsentium eligere illud quod majus videbitur. Nam mors certa majus malum est quam pugna. Sed duorum malorum impossile est non eligere minus. Tali ergo pacto teneremur ad impossibile, quod naturæ pactorum repugnat.
XIX. Pactum de se accusando invalidum est.
Similiter neque tenetur quisquam pactis ullis ad se accusandum, vel alium cujus damnatione vita sibi acerba futura est. Itaque neque pater in filium, neque conjux in conjugem, neque filius in patrem, neque quisquam in eum sine quo ali non potest, testimonium dicere obligatur: frustra enim est testimonium quod à natura corrumpi præsumitur. Quamvis autem pacto ad se accusandum aliquis non teneatur, in quæstione tamen publica ad respondendum cruciatu cogi potest. Responsiones [104]autem illæ facti testimonium non sunt, sed investigandæ veritatis adjumenta. Ita ut sive verum sive falsum cruciatus respondeat, sive non omnino respondeat, jure faciat.
XX. Iuris-jurandi definitio.
Iusiurandum oratio est, promissioni adiecta: qua significat promissor, nisi præstiterit, renunciare sese misericordiæ divinæ. Quæ definitio ex ipsis colligitur verbis, quibus essentia iuris-iurandi continetur, nimirum, ita me adiuvet Deus, vel aliis æquipollentibus, ut apud Romanos, Tu Iupiter macta eum qui fefellerit, ut ego hanc macto Porcam. Neque obstat quòd Ius-iurandum non solùm promissorium, sed aliquando affirmatorium dici possit; nam qui affirmationem iuramento confirmat, promittit se vera respondere. Quamquam autem quibusdam in locis moris erat subditis, per Reges suos iurare, id ex eo natum est quòd Reges illi divinos sibi honores haberi volebant; nam Ius-iurandum ideò introductum est, ut maior metus violandæ fidei, quàm is quo homines (quos facta nostra latere possunt) timemus, divinæ potentiæ consideratione atque religione incuteretur.
XXI. Ius-iurandum concipiendum esse ea formula, qua utitur is qui iurat.
Ex quo sequitur Ius-iurandum concipi debere eâ formulâ qua utitur is qui accipit; frustra enim adigitur aliquis ad Ius-iurandum per Deum quem non credit, ideoque neque metuit. Etsi enim lumine naturali sciri possit Deum esse, nemo tamen per [106]illum se iurare arbitratur aliâ formulâ, vel alio nomine, quàm quod suæ ipsius, hoc est (ut existimat is qui iurat) veræ religionis præceptis continetur.
XXII. Iusiurandum nihil superaddit obligationi, quæ est ex Pacto.
Ex allatâ iuris-iurandi definitione intelligi potest, pactum nudum non minus obligare, quam in quod iuravimus. Pactum enim est quo astringimur; iuramentum ad punitionem divinam attinet, quam provocare ineptum esset, si pacti violatio non esset per se illicita; illicita autem non esset, nisi pactum esset obligatorium. Præterea qui renunciat misericordiæ divinæ, non obligat se ad pœnam, quia semper licitum est, pœnam ut cumque provocatam deprecari, atque divina, si concedatur, frui indulgentia. Effectus ergo iuramenti is solus est, ut hominibus natura pronis ad violationem datæ fidei, maior Iuratis causa sit metuendi.
XXIII. Iuramentum non exigendum, nisi ubi pactorum violatio vel latere potest, vel non potest puniri nisi à Deo.
Iuramentum exigere ubi neque violatio pactorum, si qua fiat, latere potest, neque ei cui fit sponsio deest potestas pœnas exigendi, est facere amplius aliquid quàm ad sui defensionem sit necesse; significatque animum cupiendi non tam ut sibi bene quam ut illi male sit. Iuramentum enim ex formulâ iurandi, pertinet ad iram Dei provocandam, hoc est, omnipotentis in [108]eos qui fidem ideo violant, quia potentia suâ pœnam humanam effugere se posse sentiunt, & omniscij in eos qui fidem violare ideò solent, quia oculos hominum latere se posse sperant.
CAPUT III.
De legibus naturæ reliquis.
I. Lex naturæ secunda, Pactis standum. II. Fides cum omnibus servanda sine exceptione. III. Iniuria quid. IV. Iniuria ei soli fieri potest quicum contrahimus. V. Iustitiæ distinctio in iustitiam hominum & actionum. VI. Distinctio iustitiæ in commutativam & distributivam examinata. VII. Volenti non fit iniuria. VIII. Lex naturæ tertia, de ingratitudine. IX. Lex naturæ quarta, ut quisque se præstet commodum. X. Lex naturæ quinta, de misericordia. XI. Lex naturæ sexta, quod pœnæ futurum tantum spectant. XII. Lex naturæ septima, contra contumeliam. XIII. Lex naturæ octava, contra Superbiam. XIV. Lex naturæ nona, de modestia. XV. Lex naturæ decima, de Æquitate, sive contra acceptionem personarum. XVI. Lex naturæ undecima, de habendis in communi. XVII. Lex naturæ duodecima, de sorte dividendis. XVIII. Lex naturæ decimatertia, de primogenitura & prima occupatione. XIX. Lex naturæ decimaquarta, de [110]incolumitate mediatorum pacis. XX. Lex naturæ decimaquinta, de constituendo arbitro. XXI. Lex naturæ decimasexta, neminem esse arbitrum causæ suæ. XXII. Lex naturæ decimaseptima, Arbitros debere esse sine spe præmij ab iis referendi quorum causa iudicatur. XXIII. Lex naturæ decima octava, de testibus. XXIV. Lex naturæ decimanona, nullum cum arbitro pactum fieri. XXV. Lex naturæ vigesima
