Am Balach Beag a Dh'Èisteadh aig Dorsan E-Book

Alison Lang

• Herausgeber: Luath Press
• Kategorie: Gesellschafts- und Liebesromane
• Sprache: Englisch
• Veröffentlichungsjahr: 2020

Seitenzahl: 263

Beschreibung

Tha an t-eilean làn de sgeulachdan agus tha Tormod gan cluinntinn a h-uile taobh dhan tèid e. Cha ghann nach cluinn e mu na saighdearan Ròmanach, còtaichean seunta, agus mu dhaoine air an toirt a thaobh, air neo am bruid, air sgàth an cuid aineòlas, agus droch rùn chàich. Ach, chan e a h-uile càil a tha freagarrach do chluasan òganaich agus cluinnidh Tormod, 's a chluais ri claisneachd, gu leòr a tha ga chur a rannsachadh mu cò a b' athair dha, am measg nithean eile. Cluinnidh e sop às gach seid bho a nàbaidh Ruairidh, a mhàthair is cailleachan na bùtha, ach chan eil e idir furasta do Thormod bun no bàrr a dhèanamh dheth. Nach fheàrr neoichiontachd na h-òige na bhith air do bhuaireadh cus le còmhradh a tha am beul dhaoine? The island is full of stories, and Tormod hears them everywhere—at home, at school, and from Ruairidh next door. There are stories about Roman legions and enchanted tweed coats and men carried off by brutal pressgangs and self-proclaimed bards who would steal a song right out of your mouth. And then there are the stories he isn't supposed to hear, and maybe one of them will explain a few things that puzzle him, like why he doesn't have a father. Stories can change with every telling, and a little boy's innocence can't last forever. Am Balach Beag a dh'Èisteadh aig Dorsan agus na chuala e (The Little Boy who Listened at Doors ) explores the power of stories and the motives of people who tell them.

Leseprobe

Tha Alison Lang na sgrìobhadair nobhailean agus dràma, agus na neach-deasachaidh a tha ag obair gu ìre mhòr tro mheadhan na Gàidhlig. Tha i air a bhith ag obair don chraoladair Ghàidhlig, mg Alba, Theatar Nàiseanta na h-Alba agus mar neach-aithisg oifigeil aig Pàrlamaid na h-Alba. Nochd a’ chiad leabhar ficsein aice, Cainnt na Caileige Caillte, air geàrr-liosta an Saltire Society airson duais Ciad Leabhar na Bliadhna.

A’ chiad chlò 2018

ISBN: 978-1-912147-48-9

Gach còir glèidhte. Tha còraichean an sgrìobhaiche mar ùghdar fo Achd Chòraichean, Dealbhachaidh agus Stèidh 1988 dearbhte.

Chuidich Comhairle nan Leabhraichean am foillsichear le cosgaisean an leabhair seo.

Chaidh am pàipear a tha air a chleachdadh anns an leabhar seo a dhèanamh ann an dòighean coibhneil dhan àrainneachd, a-mach à coilltean ath-nuadhachail.

Air a chlò-bhualadh ’s air a cheangal le Bell & Bain Earr., Glaschu.

Air a chur ann an clò Sabon 11 le Main Point Books, Dùn Èideann.

© Alison Lang 2018

Clàr-innse

Toiseach an tràghaidh

Murchadh modhail agus truas na coimhearsnachd

Geansaidh ùr

San t-seada

Trì cheud, trì fichead ’s a sia

Am prasgan

Fuaimean na h-oidhche

Brù-dhearg

An luadh mu dheireadh

Na Ròmanaich

Saighdearan Ruairidh

Piuthar mhòr Morna agus sgeulachd na cailliche is a coin

Mar a thill Iain às na h-Innseachan

Màiri Anna ghrànda agus galar nan ceàrd

Fathann sa bhùth

Oifis a’ phuist is plaide mhòr dhathte

Peigi air a’ fòn

Cailleach an Tobair

Coinneamh aig iomall a’ bhaile

Leigheas Peigi airson ghlùinean goirte

Bruadar a’ bhalaich bhig

Raonaid agus an duine òg

A’ cèilidh air Ruairidh

Na lorg Iain nuair a thill e dhachaigh

Còmhradh onarach

Màiri Anna agus an duine dall

Na ceistean ceart agus sgeulachd gun chrìch

Marsaili agus naidheachdan a’ bhaile

Toiseach an tràghaidh

‘CHAN EIL TUIL air nach tig tràghadh,’ ars a’ chailleach. Bha ràc na h-ugan is chluinneadh glac anns gach anail. Guth neo-bhinn, tioram, aost’ a bh’ aice, ach ma bha a cuideachd a’ faireachdainn mì-chofhurtail ag èisteachd rithe cha tuirt iad smid.

Bha amhaich Thormoid tachasach, ge-tà. Bha e airson casad a dhèanamh, a h-uile pìochanaich a rinn an seann bhoireannach a’ cur ris a’ mhiann a bh’ aige a sgòrnan a chlìoradh, ach nan cluinneadh iad e, nan robh fios aca gun robh e air cùl an dorais, rachadh a chur dhachaigh sa mhionaid le trod is càineadh, agus chluinneadh a mhàthair mu dheidhinn. Dè seòrsa creutair a bh’ ann a dhèanadh farchluais? Gille beag mì-mhodhail, donas balaich gun nàire, is màthair aige nach robh air modh no moraltachd sam bith a theagasg dha. Sin na chanadh iad.

Chùm Tormod a bheul dùinte agus dh’èist e. Bha na leadaidhean a’ feitheamh air a’ chaillich, a bha a’ gabhail balgam teatha, is fuaim na teatha air an t-slighe sìos nas miosa na fuaim a h-analach air an t-slighe a-mach.

‘Bha am muir aig làn àrd,’ thuirt i, ‘nuair a dh’fhalbh an dotair an oidhche ud, agus bha fios agam nach maireadh e fad an tràghaidh. Cha robh dad a ghabhadh dèanamh air a shon ach a chumail blàth, agus bha sin doirbh gu leòr. Teis-meadhan a’ gheamhraidh is na fàdan mu dheireadh air an losgadh. A’ phlaide a rinn Màiri Anna, bha sin agam air leabaidh na cloinne is iad fhèin a’ fulang leis an fhuachd, ach leis na bha orra de pheiteanan is de dh’aodaichean eile, bha fios agam nach briseadh e an cadal ac’ nan togainn a’ phlaide far na leapa.’

Stad i a-rithist airson an teatha a shùghadh às a’ chopan aice, agus tron toll bheag san doras chunnaic Tormod làmh Ciorstaidh Bhàin ga sìneadh a-mach airson a’ phoit a thogail, na grìogagan air cùl a dùirn gleansach, dearg is ruadh is òr-dhearg, soilleir agus dorcha aig an aon àm. Bha na boireannaich eile a’ gluasad cuideachd, tè dhiubh a’ cur oirre a geansaidh, tè eile a’ toirt nan cromagan beaga meatailt a-mach às a gruaig is gan cur ann a-rithist, a làmhan a’ dol timcheall is timcheall, a’ cruthachadh ciutha cruinn le comas gun choimhead air. Ach cha do mhair seo ro fhada, agus cho luath ’s a bha copan teatha ùr air beulaibh na cailliche bha iad sàmhach a-rithist, a’ feitheamh.

‘Bidh cuimhne agaibh air a’ phlaide ud, is dòcha,’ thuirt i. ‘Na pìosan clòimhe a bha ro bheag ’son dad eile. Snàithleanan a bha ro ghoirid. Pìosan olainn nach gabhadh snìomh, bha Màiri Anna air an toinneadh le a dà làimh is air am fighe a-steach air dòigh air choreigin. Cha robh i bòidheach. Cha robh pàtran ann, ach ann an dòigh b’ e a’ bhòidhchead a bha sa phlaide ud gun robh a h-uile òirleach dhith air a thighinn tro chorragan Màiri Anna, is gun robh i air adhbhar a lorg dhan a h-uile criomag bheag nach measadh daoine eile luachmhor.’

Chuala Tormod fuaim bheag ùr, meatailt air glainne, sgrìobadh socair. Chuir e shùil ris an toll a-rithist. Botal uisge-bheatha. Bha a’ chailleach ga chur san teatha aice. Cha deach am botal a thabhann do na leadaidhean eile. Bhiodh iad air a dhiùltadh co-dhiù.

‘Bha mi air rud beag uisge-bheatha a thoirt don chloinn an oidhche ud, gus an caidleadh iad gu madainn.’

‘Uisge-beatha?’ Eilidh Mhoireasdan, bha Tormod a’ smaointinn. ‘Dè an aois a bha iad?’

‘Och, na gabh dragh,’ ars a’ chailleach. ‘Todaidh beag airson am fuachd a chumail air falbh, bhiodh an dotair ga mholadh. Cha d’ rinn e cron sam bith orra. No air an tè agaibhse… agus na bi a’ coimhead orm mar sin, a Chriosaidh Nighean Alasdair. Is iomadh balgam a ghabh thu fhèin mus do phòs thu, thall ’s a-bhos, agus cha chan sinn guth mu dheidhinn na thachair thall. A-nochd co-dhiù.’

Rinn cuid de na boireannaich gàire. Cha do thuig Tormod carson. Bha e airson ’s gun leigeadh iad leis a’ chaillich a sgeulachd innse, oir bha e fuar agus bha e airson tilleadh dhachaigh far am biodh e blàth, ach bha e fhathast airson èisteachd.

Bha e toilichte nuair a bha iad sàmhach agus bhruidhinn a’ chailleach a-rithist.

‘Bha e a’ tarraing anail fhathast, ged nach b’ urrainn dha a shùilean fhosgladh tuilleadh. “A Mharsaili,” thuirt e rium, ann an cagar cho sàmhach ’s nach do dh’aithnich mi e. Esan a bha fad a bheatha cho beothail is a ghuth cho àrd, ag èigheachd orm bho mhoch gu dubh, a’ gairm air a’ chù, ri seinn is ri feadaireachd fad an latha, cha robh de dh’anail na chorp ’son dad nas àirde na cagar. “A Mharsaili,” thuirt e, “tha mi fuar.” Ach nach robh a h-uile plaide a bh’ againn air an leabaidh aige mar-thà? A h-uile plaide ach an tè a rinn Màiri Anna, a bha air leabaidh na cloinne.

‘Bha fhios agam nach dùisgeadh iad. Bha iad nan cadal mus tàinig an dotair is nan cadal nuair a dh’fhalbh e, agus siud am bodach ag ràdh gun robh e fuar. Cia mheud plaide a bh’ agam air? Ceithir, còig is dòcha, agus dà phaidhir stocainnean. Thog mi plaide Màiri Anna far na leapa agus chuir mi an còta agam fhìn thairis orra, an dithis aca nan trom-chadal le chèile, geansaidhean orra, is an t-aodach eile timcheall orra cuide ris an t-seann earrasaid a bh’ aig piuthar mo mhàthar. Bha fhios agam gum biodh iad blàth gu leòr. Thog mi a’ phlaide is cha do charaich iad idir.

‘“Tha mo chasan fuar,” thuirt e rium. Chuir mi mo làmh a-steach aig bonn na leapa agus bha iad reòite. Tharraing mi a’ phlaide a-nall air a chasan is thuirt mi ris gum biodh e ceart gu leòr.’

Bha fois ann fad mòmaid. Cha do charaich na boireannaich, agus chuala Tormod anail na cailliche, garbh na sgòrnan, ag ullachadh airson leantainn oirre.

‘Tha sgeir air a’ chladach nach fhaicear ach aig àm an tràghaidh as ìsle,’ thuirt i. Chan ann mar seo a bha Tormod an dùil a leanadh an sgeulachd, a bha air a bhith a’ dol ann an lùban co-dhiù – rud a dhèanadh na cailleachan gu math tric, a’ tilleadh gu àite nas tràithe agus a’ dol thairis air an aon rud a-rithist. Chuir an cleas seo dragh air Tormod. Cha robh e a-riamh air gearan a chluinntinn bho na h-inbhich, ach cha robh am balach beag airson barrachd a chluinntinn mun phlaide, no mu sgeirean sa mhuir. Dè mun bhodach san leabaidh is e a’ bàsachadh?

Cha robh Tormod an dùil gum maireadh an sgeulachd cho fada ri seo, agus a-nis bha a dhileag aige cuideachd. Ghluais e rud beag, a’ feuchainn ri coimhead tron toll a-rithist, ach bha e air a bhith ro fhada na sheasamh far an robh e agus cha robh a chasan ag obair ceart, reòite mar chasan a’ bhodaich ud san sgeulachd. Bhreab e an doras gun fhiost’ agus chuala e guth Ciorstaidh san t-seòmar a-staigh.

‘Dè bha siud?’

‘Cò th’ ann?’ Guth eile nach do dh’aithnich e. ‘’Eil cuideigin a-muigh an sin?’ Agus cuideigin air taobh eile an dorais a’ tighinn ga ionnsaigh, ceum air cheum. Trì, ceithir, cha robh mòran cheumannan a dhìth, oir cha robh taigh na cailliche ach beag.

Ach cha do dh’fhuirich Tormod fada gu leòr airson faighinn a-mach cò leis a bha an guth, no na ceumannan, oir ann am mionaid bha e air ruith tron ghàrradh is air leum thairis air a’ bhalla. Mus do dh’fhosgail an doras bha e na chrùban san dìg, a’ feuchainn ri smachd a chumail air fuaim analach.

A h-aon, a dhà, a trì, suas gu deich, agus chuala e an doras a’ dùnadh a-rithist le brag. An robh cuideigin a’ tighinn air a thòir? Gu faiceallach, chuir e a cheann suas òirleach no dhà os cionn mullach a’ bhalla. Faochadh. Bha e sàbhailte. Agus a-nis dh’fheumadh e a mhùn a dhèanamh.

Geansaidh ùr

BHA MÀTHAIR THORMOID air geansaidh ùr a dhèanamh dha. Geansaidh glas a bh’ ann, le muinchillean a bha ro fhada, ach dh’fhàsadh a ghàirdeanan agus cha bhiodh aice ri pìos ùr a chur ris an ceann sia mìosan. Cha robh e a’ dol a mhilleadh ceann nam muinchillean le bhith a’ cagnadh orra an turas seo. Droch chleachdadh salach a bha siud! Bha i air na riobanan peallagach ud a ghearradh agus na lùban a thogail airson ceithir òirlich ùra mìn fhighe ann an dath nach robh buileach a rèir a’ chòrr den gheansaidh, ach dhèanadh iad a’ chùis airson mìos no dhà eile, gus an robh Tormod ro àrd agus ro mhòr mu a mheadhan airson a’ gheansaidh ud co-dhiù.

B’ e a’ chailleach a bha siud a thug oirre na pìosan ùra a chur ris an t-seann gheansaidh. An tè ud a mhothaich do staid Thormoid san eaglais agus a thuirt ris a’ chaillich eile cho robach ’s a bha an gille òg ud agus dè idir a bha fa-near do a mhàthair ga leigeil ma sgaoil mar sin airson cluich air a’ chladach, gun ghuth a ràdh air leithid a dh’aodach a bhith air ann an àite spaideil mar an sgoil no an eaglais.

Air a dubh-nàrachadh, bha Peigi air an seann gheansaidh a chur ceart an latha a bha siud, a’ fighe tron fheasgar agus tron oidhche gus am biodh cinn-mhuinchill geansaidh Thormoid freagarrach mus deigheadh e dhan sgoil madainn Diluain. A’ fighe air an t-Sàbaid! Bhiodh leadaidhean spaideil na h-eaglaise air an uabhasachdh. Agus air an Diluain sin fhèin cheannaich i an snàth glas agus thòisich i air a’ gheansaidh ùr.

‘Tha e ro mhòr,’ thuirt e, a’ tionndadh agus a’ coimhead air fhèin san sgàthan.

‘Chan eil e,’ thuirt a mhàthair, a’ pasgadh nam muinchillean air ais, agus air ais a-rithist. ‘Uill, is dòcha gu bheil e rud beag ro mhòr, ach tha thu a’ sìor fhàs.’

‘Tha e glas, ge-tà,’ thuirt am balach beag.

‘Agus dè an dath a b’ fheàrr leat?’

‘Chan eil fhios a’m. Tha geansaidh dearg aig Morna.’

‘Nighean a th’ innte, ge-tà,’ thuirt i.

‘Agus?’

‘Agus… uill, chan fhaca mi a-riamh balach beag a’ cosg geansaidh dearg.’ Ach bha teagamh na guth agus chuala Tormod gun robh.

‘Tha geansaidh ruadh aig Ruairidh,’ thuirt Tormod.

‘Cha mhòr nach eil sin dearg.’

‘Uill… cha do smaoinich mi a-riamh air sin, ach tha thu ceart. Tha dearg agus ruadh faisg air a chèile. ’Eil thu ’g iarraidh geansaidh ruadh an ath thuras?’

‘Chan eil fhios agam.’

Cha robh Tormod a’ coimhead san sgàthan tuilleadh. Bha inntinn ann an àit’ eile.

‘Am faod mi a dhol a chèilidh air Ruairidh?’

‘Faodaidh, mura h-eil e ro thrang,’ ars a mhàthair.

‘Ach chan eil mi ag iarraidh gum bi thu a’ cur dragh air ma tha obair aige ri dhèanamh.’

‘Cha chuir.’ Agus le sin bha Tormod a’ dèanamh air an doras.

‘Hoidh, ’ille!’ dh’èigh i. ‘Ma tha thu a’ dol a shealltainn air Ruairidh tha thu a’ cur ort an t-seann gheansaidh mus falbh thu. Is ann airson na sgoile a tha am fear ùr seo.’

Sa mhionaid bha an geansaidh ùr na laighe air an làr agus bha Tormod air ruith air falbh, a’ cur air an t-seann gheansaidh air an t-slighe.

‘Thig air ais airson do dhinnearach!’ dh’èigh i bhon doras, agus smèid Tormod rithe is e a’ dol à sealladh. Thog i an geansaidh ùr far an làir agus choimhead i le moit air obair a dà làimh. Cha chanadh cailleachan na h-eaglaise nach robh a mac spaideil gu leòr. Ged a bhiodh i ri fighe fad na h-oidhche agus a fradharc ga mhilleadh, dhèanadh i cinnteach gum biodh aodach ceart aige.

San t-seada

BHA SEADA RUAIRIDH mar àite mhìorbhailean do Thormod, agus chan ann a-mhàin air sàilleabh ’s gun robh e làn innealan is uidheamachd is pìosan fiodha is meatailt is seann rèidiothan is lanntairean, agus fàileadh duslach is ola air feadh an àite, ach air sàilleabh Ruairidh fhèin, a bhiodh na shuidhe sa mheadhan, far am b’ urrainn dha a làmh a chur sa mhionaid air rud sam bith a bha e ag iarraidh. Rudan annasach. Uaireannan rudan eagalach. Claigeann luchaig, mar eisimpleir, a bha cho beag is tana ’s gum b’ urrainn don chreutair – nuair a bha e fhathast beò – a cheann is a bhodhaig a chur tro tholl cho beag ri peansail. Agus an crochadh air dubhan àrd bha claigeann eich, air an robh coltas eagalach, le toll mòr na shròin agus fiaclan grànda.

Ann  an  taighean-tasgaidh sna  bailtean  mòra, bha Ruairidh air innse dha, chitheadh tu cnàmhan chreutairean nas motha a-rithist, mar ailbhein is mamotaichean, agus dìneasaran cuideachd, an cnàimhnich air an cur ri chèile le uèirichean, gan taisbeanadh ann an tallaichean àrda a dh’fheumadh ailtirean a thogail a dh’aona-ghnothach, oir bha na h-uilebheistean ud, cuid aca co-dhiù, nas àirde na eaglais. Cha robh Tormod beag air a leithid fhaicinn ach ann an leabhraichean.

‘Nach cuireadh e eagal ort,’ dh’fhaighnich Ruairidh, ‘a bhith a’ faicinn dìneasar?’

Cha robh Tormod airson aideachadh, ach bha claigeann an eich a’ cur barrachd eagail air na ìomhaigh sam bith a bh’ aige na cheann de na dìneasaran. Bha an rud seo, a bha Ruairidh a’ làimhseachadh an-dràsta, air a bhith air taobh a-staigh craiceann an eich. Bha na fiaclan salach, agus aocoltach ris na h-eich a bh’ aig Donaidh Ailean, air an robh bilean mòra boga a bha blàth nuair a bha thu gan slìobadh, cha robh aig a’ chlaigeann ach beàrn falamh uabhasach. Nam biodh ubhal aige, no curran, agus fios aige gum biodh iad a’ dol seachad air achadh Dhonaidh Ailein, bhiodh e gam biathadh ged a bha beagan feagail air gun rachadh a bhìdeadh, na fiaclan aca a’ gluasad agus an anail aca a’ sèideadh air a làmhan, agus bhiodh e a’ feuchainn gun a bhith a’ smaoineachadh air coltas cnàmhach nan each fon chraiceann àlainn aca.

Bha sgeulachdan annasach aig Ruairidh mu dheidhinn a h-uile rud a bh’ aige san t-seada ud, agus eòlas practaigeach is fiosrachadh aige nach robh aig na tidsearan-sgoile. Bha e air innse do Thormod, aon latha nuair a bha an dithis aca a’ toirt ùbhlan is currain do dh’eich Dhonaidh Ailein, mar a ghabhas aois eich a thomhas le bhith a’ coimhead air fhiaclan. Bha na creutairean mòra macanta a’ leigeil le Ruairidh am bilean fhosgladh airson sealltainn don bhalach bheag mar a bha na loidhnichean dorcha a’ fàs leis an aois, a’ dearbhadh gun robh an làir na b’ òige na an gearran. Chuir e iongnadh air Tormod gun robh iad cho ciùin. Cha robh e fhèin ro thoilichte nuair a bhiodh a mhàthair a’ trod ris mu bhith a’ glanadh fhiaclan. Thug Ruairidh an curran mu dheireadh do Thormod fhèin, gus am biodh fhiaclan fhèin làidir, agus a fhradharc math air an oidhche.

Ach an-diugh cha robh iad a’ dol a choimhead air eich Dhonaidh Ailein, oir bha Ruairidh air sreath de shaighdearan beaga luaidhe a chur air a’ bheing, agus sreath de bhruisean tana agus poitean beaga peanta.

‘Saighdearan!’ Ghabh Tormod grèim air fear dhiubh. Bha e nas lugha na dà òirleach a dh’àirde, glas is uaine is a’ cur feum air peantadh às ùr. ‘Cha robh fios agam gun robh saighdearan mar seo agaibh.’

‘Tha a h-uile rud agam san t-seada seo,’ arsa Ruairidh. ‘Bha fios agad air sin, nach robh?’

A h-uile rud? A h-uile rud fon ghrèin? Is dòcha gun robh. Bha rudan ùra ann a h-uile turas a thigeadh Tormod a chèilidh air, is bha bogsaichean is dràthraichean làn stuth nach fhaca e fhathast.

Is e obair mhionaideach a bh’ ann, a’ peantadh nan saighdearan, agus dh’fheumadh tu a bhith faiceallach. Bha na sreathan shaighdearan a’ feitheamh air a’ bheing, chan ann airson òrdughan-cogaidh ach airson pàipeargainmhich is peanta glas is an uair sin airson nan dathan iomchaidh a rèir nan cogaidhean san robh iad gu bhith a’ sabaid – saighdearan-dearga bhon ochdamh is an naoidheamh linn deug, is saighdearan an fhicheadaimh linn ann an èideadh khaki, fear aca le gunna na làimh, fear eile a’ cosg fèileadh-beag, feadhainn nan seasamh is feadhainn nan crùban. Air a’ chiad sealladh bha iad uile coltach ri chèile, ach nuair a choimhead Tormod orra a-rithist bha gach fear dhiubh eadar-dhealaichte.

‘Nuair a tha iad air am peantadh,’ thuirt Ruairidh, ‘cuiridh sinn air blàr a’ chogaidh iad.’

‘Càite?’

‘Am broinn an taighe, saoilidh mi,’ ars am bodach. ‘Air an làr san t-seòmar-suidhe. Bidh rùm gu leòr ann dhaibh an sin, ma cheadaicheas Thomasina sin dhuinn.’

B’ e Thomasina cat Ruairidh. Bhiodh e a’ bruidhinn mu a deidhinn mar a bhiodh daoine eile a’ bruidhinn mun teaghlach aca. Cha robh Tormod den bharail gun robh e an urra ri Thomasina cead a thoirt do Ruairidh a bhith a’ cluich le saighdearan san taigh aige fhèin. Air an làimh eile, bhiodh i comasach air modail a’ bhlàir a sgrios nan robh i a’ smaoineachadh gum biodh e nas spòrsaile a bhith a’ roiligeadh mun cuairt ann am meadhan an làir.

Cha bhiodh na figearan beaga deiseil an-diugh, ge-tà. Cha robh am peanta fhathast tioram.

Bha Tormod mì-fhoighidneach. Bha e ag iarraidh geama shaighdearan a dhèanamh leis na figearan beaga seo gun dàil, oir bha iad tòrr nas fheàrr na an fheadhainn phlastaig a bh’ aige fhèin aig an taigh, a bha aotrom is nach seasadh ceart, cuid aca, bho dh’fhàg e iad air an rèididheatar an-uiridh. Ach bha Ruairidh airson a dhèanamh ceart. Peantadh an toiseach, agus an uair sin cluich. Bha leabhraichean eachdraidh aige anns an taigh, thuirt e, a bha a’ sealltainn ceum air cheum dè thachair aig Cùil Lodair is Waterloo is Rorke’s Drift. Bhiodh e duilich am fear mu dheireadh sin fhaighinn ceart, ge-tà, oir cha robh figearan Zulu aca, agus cha robh Ruairidh cinnteach an gabhadh a leithid a cheannach. Ach is dòcha gun innseadh e an sgeulachd do Thormod beag co-dhiù, mun Rìgh Cetshwayo a’ sabaid an aghaidh arm Bhreatainn, mar a rinn iomadh cinneadh eile thairis air na linntean, na cinnidhean Gàidhealach nam measg.

Uaireannan bhiodh Ruairidh a’ faighneachd den bhalach bheag dè bha iad ag ionnsachadh sna leasanan eachdraidh aca san sgoil, ach bha e coltach gun robh iad fhathast ro òg airson nan sgeulachdan san robh fìor-ùidh aig Ruairidh, agus bha e air tòiseachadh air sgeulachd no dhà mun rìgh a bha seo no an riaghaltas a bha siud agus air mothachadh nach robh làn-aire Thormoid air na bha e ag innse dha. Is dòcha gun robh cogadh agus poilitigs nan cuspairean caran eagalach do bhun-sgoilearan, agus gun gabhadh ceistean moralta na h-ìompaireachd fhàgail airson bliadhna no dhà fhathast. Ach air an làimh eile, bhiodh iad ag ionnsachadh mu na Ròmanaich agus na Lochlannaich, agus chan fhaigheadh tu sgeulachdan nas brùideile na sin mu dheidhinn ionnsaighean is ruagadh is creachadh.

An-dràsta, ge-tà, bha e a’ còrdadh ri Tormod a bhith a’ peantadh nan saighdearan-dearga, a’ cleachdadh na bruise gu faiceallach airson crois gheal a chur tarsainn air broilleach an fhir bhig luaidhe.

‘Fàg an-dràsta e gus am bi e tioram,’ thuirt Ruairidh.

‘Ceart,’ ars am balach. ‘Chan eil mi airson a chòta a mhilleadh. Nì mi a chasan a-màireach.’

Choimhead Tormod air na ceithir figearan a bha e air a pheantadh. No pìosan dhiubh, co-dhiù. Cha do rinn e crois gheal ach air fear de na saighdearan-dearga, is cha robh e air na làmhan, na h-aodannan no na bòtannan aca a pheantadh. Bha an casan uile fhathast glas, is bho na glùinean suas bha am peanta fliuch a’ deàlradh. Dithis shaighdearan-dearga, dithis ann an khaki. Cha robh e cinnteach mun fhear san fhèileadh. Ciamar a bha e a’ dol a pheantadh an tartain?

‘Lovat Scouts, an e, am fear ud?’ dh’fhaighnich Ruairidh.

Cha robh Tormod air an t-ainm sin a chluinntinn a-riamh. Bha Scouts aca san sgoil, ged nach robh e fhèin a’ dol ann. Na balaich a bha sna Scouts, bha iad nas aosta na esan. Bha bràthair Morna, an tè a bhiodh na suidhe ri thaobh sa chlas, a’ dol gu Scouts. Cha robh e cinnteach an e an aon rud a bh’ ann is cha robh e airson faighneachd air eagal ’s gum biodh coltas air gun robh e aineolach.

Ach cha leigeadh e a leas innse do Ruairidh gun robh e aineolach, oir bha Ruairidh a’ dol a dh’innse dha cò bha sna Lovat Scouts co-dhiù, air an t-slighe a-mach às an t-seada agus a-steach dhan taigh, far an gabhadh iad teatha is briosgaidean agus far am biodh Thomasina na laighe sa chidsin mar bhrat-ùrlair ri taobh an Rayburn.

‘Aig toiseach an linne seo,’ thòisich Ruairidh, ‘bha am fear a bha seo, Sìm an t-ainm a bh’ air. Duin’-uasal a bh’ ann, agus saighdear…’

Dh’ith Tormod a bhriosgaid agus dh’èist e. Agus chuimhnich e air rudeigin a bha Ruairidh air innse dha uair – gun robh diofar eadar a bhith aineolach agus a bhith gòrach.  Nan robh thu aineolach, ghabhadh a leasachadh le bhith ag ionnsachadh. Ach nan robh thu gòrach, cha robh mòran a ghabhadh dèanamh mu dheidhinn.

Ghabh e briosgaid eile. Cha robh esan gòrach.

Trì cheud, trì fichead ’s a sia

AN OIDHCHE UD san leabaidh, smaoinich Tormod mu na saighdearan beaga air a’ bheing ann an seada Ruairidh, agus chuimhnich e gun robh e air a bhith fa-near dha a bhith a’ faighneachd den bhodach an robh e fhèin a-riamh na shaighdear, agus gun do dhìochuimhnich e a’ cheist sin a chur air a chionn ’s gun robh e ro thrang ag èisteachd ris an sgeulachd aige. Is dòcha, smaoinich Tormod, gu bheil mi rud beag gòrach.

Bha a mhàthair air sgeulachd eile innse dha, a-mach à leabhar san robh, a rèir a’ chòmhdaich, 365 sgeulachdan. Ach b’ e fìrinn na cùise gun robh 366 dhiubh ann, oir a h-uile ceithir bliadhna bha latha a bharrachd aig deireadh a’ Ghearrain. Cha robh seo buileach onarach ann am beachd Thormoid. Ann an dòigh bha e a’ tuigsinn carson a thagh iad ‘365’ airson an tiotail, oir nan robh iad air ‘366’ a sgrìobhadh bhiodh daoine den bharail gun robh sin caran neònach, no gur e mearachd a bh’ ann. Ach dh’fhaodadh iad sin a chur fon tiotal ann an litrichean beaga, airson mìneachadh don leughadair, agus don neach a bha sa bhùth a’ coimhead air an leabhar seo air an sgeilp, gun robh fios aca cia mheud latha a tha ann am bliadhna ach nach robh iad air an naoidheamh latha air fhichead den Ghearran a chur an dìochuimhn’ nas motha. Dhèanadh sin a’ chùis. Bheireadh sin fiosrachadh gu leòr don a h-uile duine, gun a bhith a’ nochdadh aineolas air taobh seach taobh.

San fharsaingeachd, shaoil Tormod nach robh fiosrachadh gu leòr ann – ann an leabhraichean, anns an sgoil, aig a mhàthair, no fiù ’s aig Ruairidh. No is dòcha gun robh fiosrachadh aca ach nach robh iad deònach a thoirt seachad, a chionn ’s gun robh iad den bharail gun robh e ro òg airson cuid a dh’fhiosrachadh a chluinntinn.

Agus is ann air a’ cheist seo – agus chan ann idir air sgeulachd ceud ’s a trì-deug, mu dheidhinn piseag bheag gheal a dhìrich craobh is nach robh comasach air a thighinn a-nuas a-rithist – a bha Tormod a’ meòrachadh nuair a thuit e na chadal mu dheireadh thall.

Am prasgan

‘MAR PHEANAS,’ BHA Ruairidh air innse dha, ‘bhiodh an rìgh a’ cur nan daoine a bha na aghaidh dhan phrìosan, no bhiodh e gan cur thar nan cuantan nam fògarraich, gun chead a bhith a’ tilleadh dhan rìoghachd aige cho fada ’s a bha iad beò. No cho fada ’s a bha esan beò. Oir thachair e turas no dhà gun do chaochail an seann rìgh agus gun tàinig rìgh no banrigh eile na àite a thug mathanas do na fògarraich agus cuireadh dhaibh tilleadh gu dùthaich an àraich.

‘Cuimhnich, ’ille, gun robh an dùthaich seo aig aon àm – agus gu dearbh aig diofar amannan tro na linntean – air a sgaradh le eas-aonta san eaglais, na Pròstanaich an aghaidh nan Caitligeach, na diofar sheòrsaichean Phròstanach an aghaidh a chèile. Fo na diofar rìghrean bhiodh feagal air na sagairtean gun rachadh an losgadh ann an teine mòr, is an uair sin bhiodh feagal air na ministearan radaigeach gun rachadh an cur dhan phrìosan, no an cumail mar thràillean air bìrlinn far nach biodh roghainn eile aca ach a bhith a’ tarraing air ràmh mòr fad an latha, ag iomradh ri chèile fo smachd fear-faire le cuip na làimh. Agus fhad ’s a bha na h-easbaigean agus na morairean san riaghaltas a’ sabaid le chèile bhiodh an aon Dia dhan robh iad uile a’ toirt adhradh a’ coimhead sìos air an ùpraid aca agus cò aig a tha fios dè bha esan a’ smaoineachadh mu dheidhinn. Aig Dia fhèin a-mhàin a bha fios, tha mi an dùil.

‘Ach tha mi a’ dol far slighe na sgeulachd. Bha mi a’ feuchainn ri ràdh gun robh e cumanta aig aon àm a bhith a’ cur dhaoine thar nan cuantan, agus gum b’ ann glè ainneamh a thilleadh iad. Na h-argamaidean san eaglais, sin agad sgeulachd fhada airson latha eile.

‘Mar pheanas airson iomadh eucoir eile, cuideachd, rachadh cuid a dhaoine a chur gu na coloinidhean. Anns na seann làithean a bha seo, ach chithear a dhìleab fhathast. Cuid aca, cha robh iad air mòran a dhèanamh ceàrr. A’ goid lofa, mar eisimpleir, agus bhiodh iad air long a’ dèanamh air Astràilia. Smaoinich, nan robh sinn fhathast a’ dèanamh a leithid.

‘Ach am fear a bha seo, chan eil fhios agam an do ghoid e lofa no lèine no leabhar no dad eile na bheatha, ach chan ann air gin de na h-adhbharan sin a chaidh esan thar nan cuantan. An rud a rinn e, b’ e gun deach e dhan taigh-òsta agus dh’òl e fada cus, eadar leann is uisgebeatha is ruma, agus feumaidh gun robh e fo bhuaidh na dibhe, oir thàinig am mèirleach a bha seo agus ghoid e a sporan a-mach às a phòcaid agus cha tug an duine seo an aire. Nach e a bha gòrach!’

‘An robh e gòrach, no an robh e aineolach?’ dh’fhaighnich Tormod dheth.

‘Chanainn gun robh e gòrach,’ fhreagair Ruairidh. Bha e eòlach air cleasan a’ bhaile ud, oir bha e air a bhith a’ fuireach ann fad a bheatha, is bha deagh fhios aige gun robh cunnart ann am baile sam bith a bha na phort, oir bhiodh eucoirich a’ tighinn a-steach dhan acarsaid air na bàtaichean mòra agus eucoirich eile a’ teicheadh às an dùthaich air na h-aon bhàtaichean air an ath sheòl-mara. Cha robh e aineolach. Bha e gòrach.’

‘Dè an t-ainm a bh’ air?’

‘Uill, dè an t-ainm a tha thu airson a thoirt air?’

Smaoinich Tormod mu dheidhinn.

‘An e fìor-sgeul a th’ ann?’

‘Ò, ’s e, a Thormoid. Tha e cho fìor ’s a ghabhas,’ fhreagair am bodach.

‘Chan urrainn dhomh ainm a dhèanamh an-àird, ma-tà,’ ars am balach beag.

‘Is urrainn. Cha bhi nas lugha de dh’fhìrinn san sgeulachd a chionn ’s gu bheil ainm diofraichte air an duine seo san tionndadh againne na bha air nuair a bha e beò. Is e an aon sgeulachd a bhios ann.’

Cha robh Tormod cinnteach.

‘Dè mu dheidhinn Iain?’ dh’fhaighnich Ruairidh.

‘Deagh ainm a tha sin airson gaisgeach ann an sgeulachd sam bith.’

‘Ach dè an t-ainm a bh’ air? Mas e fìor-sgeul a th’ ann feumaidh gu bheil fios agaibh dè a bh’ ann.’

‘Uill, is e an rud a th’ ann, a Thormoid, mar as aosta a dh’fhàsas mi is ann as lugha air an cùm mi cuimhne. Ainmean, deitichean co-là-breith, càit an do dh’fhàg mi na h-iuchraichean agam… tha na rudan sin a’ dol às mo chuimhne. Ged a tha a h-uile rud eile san sgeulachd seo nam inntinn, chan urrainn dhomh smaoineachadh dè an t-ainm a bh’ air an duine seo. Cha tig an aois leatha fhèin.’

Bha Tormod air seo a chluinntinn turas no dhà, nach tigeadh an aois leatha fhèin. Leisgeul a bh’ ann, ge-tà, agus bha e cinnteach gun robh deagh fhios aig Ruairidh dè an t-ainm a bh’ air an duine seo san sgeulachd, ged nach robh e cinnteach carson nach innseadh e dha.

‘Iain, ma-tà,’ thuirt e. ‘Nì Iain a’ chùis.’

‘Glè mhath,’ thuirt Ruairidh, a’ leantainn leis an sgeulachd. ‘Uill, thàinig Iain a-mach às an taigh-òsta an oidhche ud agus chunnaic e nach robh a sporan aige tuilleadh. Thill e dhan taigh-òsta agus bhuail e air an doras, an dòchas gun leigeadh iad a-steach e gus am b’ urrainn dha coimhead air an làr fon bhòrd is air cùl a’ chunntair air eagal ’s gun robh e fhathast ann, ged a bha fios aige na chridhe gun robh fìor dhroch theans gum faiceadh e an sporan ud a-rithist cho fada ’s a bhiodh e beò.

‘Ach bha muinntir an taigh-òsta air an doras a dhùnadh agus a ghlasadh, agus mar sin thòisich Iain ag èigheachd air na daoine sna seòmraichean shuas, ag iarraidh orra a thighinn a-nuas is na dorsan fhosgladh dha, ach cha tigeadh iad. Dh’fhosgail cuideigin an uinneag agus thuirt iad ris, ann an cainnt cho mìmhodhail nach fhaod mi fhìn na facail aca a chleachdadh, gun robh iad a’ dol a dhòrtadh pana uisge air mura biodh e sàmhach. Agus mar sin dh’fhalbh Iain is e a’ cur mallachd an dà chuid air a’ mhèirleach, ge bith cò bh’ ann, agus air muinntir an taigh-òsta.

‘Choisich Iain bochd tro na sràidean, caran cugallach leis na bha na bhroinn, a’ meòrachadh air dè bu chòir dha a dhèanamh. Bha taobh glic inntinn ag innse dha gum bu chòir dha dhol dhachaigh sa mhionaid. Fichead mionaid a’ coiseachd agus bhiodh e ann, agus bhiodh an eacarsaich math dha, agus ged nach biodh a bhean uabhasach toilichte cluinntinn gun robh e air a sporan a chall, agus ged a bhiodh i a’ trod ris, bhiodh e blàth agus cofhurtail na leabaidh fhèin an taobh a-staigh uair a thìde. Ach bha taobh gòrach inntinn ag innse dha gun robh fichead mionaid mar shìorraidheachd san staid san robh e, agus nach dèanadh e cron sam bith suidhe sìos airson greiseag agus fois a ghabhail. Agus dè an taobh a tha thu a’ smaoineachadh a fhuair làmh-an-uachdair?’