Jezus Chrystus. Biografia E-Book

Peter Seewald

• Herausgeber: Dom Wydawniczy Rafael
• Kategorie: Religion und Spiritualität
• Sprache: Polnisch
• Veröffentlichungsjahr: 2012

Beschreibung

Wydarzenie wydawnicze! Peter Seewald, autor między innymi bestsellerowego wywiadu książkowego z Benedyktem XVI, zaprasza do lektury chyba najbardziej oryginalnej, zaskakującej, odważnej, a jednocześnie autentycznej i rzetelnej biografii Jezusa Chrystusa. „Świetna książka o Jezusie Chrystusie”. /Benedykt XVI/ Co fascynuje ludzi do dziś w Jezusie Chrystusie? Czy dysponujemy prawdziwym obrazem Nazarejczyka? Co wiemy o Nim dzisiaj? Jak należy czytać teksty biblijne, aby odszyfrować ukryty w nich kod? Wyruszywszy w podróż śladami Męża z Nazaretu z tymi pytaniami w plecaku, autor nie cofa się przed poruszaniem tematów tabu, kreśląc dynamiczny i fascynujący obraz Jezusa Chrystusa, jakiego jeszcze nie było. Dziennikarski styl sprawia, że książkę czyta się znakomicie. Warto, by tę książkę przeczytał każdy wierny wyznawca Chrystusa!

Leseprobe

Okładka

Karta tytułowa

Motto

SEDUXISTI ME DOMINE

ET SEDUCTUS SUM FORTIOR ME FUISTI

ET INVALUISTI.

O Lord,

You have enticed me, and I was enticed;

You have overpowered me, and you have prevailed.

Du hast mich betört, o Herr

und ich ließ mich betören;

du hast mich gepackt und überwältigt.

Uwiodłeś mnie,

Panie, a ja pozwoliłem się uwieść;

ujarzmiłeś mnie i przemogłeś.

Księga Jeremiasza 20,7

Przedmowa

Początkowo było to jedynie przeczucie, lecz stopniowo przerodziło się ono w pewność: gdy przed dziewięcioma laty wydawnictwo zaproponowało mi napisanie życiorysu Jezusa, przeraziłem się zrazu wielkością tego zadania (nawet jeśli zafascynowała mnie możliwość powędrowania śladami Jezusa, a przy tym zarobienia paru groszy). W miarę upływu czasu, po pierwszych obawach nadeszło przekonanie, że chodzi w gruncie rzeczy o niemożliwe wręcz dokonanie skazane nieodmiennie na porażkę, gdyż Jezus Chrystus to nie byle kto. Biografia człowieka to jedno, natomiast biografia Osoby, którą ponad dwa miliardy ludzi czci jako Syna Bożego, to drugie. On wymyka się z wszelkich ram. Mamy do czynienia z kimś, kto nie pozwala się całkowicie objąć, kto zadziwia, fascynuje, a czasem nawet przeraża.

Przez całe dziesiątki lat zadowalaliśmy się wyszukiwaniem wszystkiego, co z Mężem z Nazaretu może być nie w porządku. Badano Go kawałek po kawałku. To, co pozostało, zmieści się dziś na spodeczku pod filiżankę. Natomiast zagubił nam się ten Jezus, który uformował i przemienił dziesiątki generacji, a także zainspirował największych geniuszy ludzkości. Przez całe dziesiątki lat pytaliśmy, co mogłoby przemawiać przeciwko Jezusowi. Czy to nie dziwne, że zapomnieliśmy zadać pytanie o to, co przemawiałoby za Nim? Za prawdą Jego historii? Za prawdą Jego przesłania, że jest posłańcem Boga, Jego Synem, jednym z Ojcem?

Wierni z jednej strony spoglądają na Jezusa jako alfę i omegę historii, a z drugiej strony ci sami chrześcijanie zamknęli Go w lochu własnej małowierności, traktując jak kogoś ze służby. Jeśli przyjrzymy się dziś wynikom badań naukowych na temat historycznej precyzji Ewangelii, to przerazimy się sami sobą, gdyż poznamy, jak bardzo zacieśnił się nasz horyzont i jak bezkrytycznie poszliśmy za uczonymi, którzy w mediach i salach wykładowych, w mieszance z prawdy, półprawdy i kłamstwa wypaczyli największą historię wszech czasów.

Przesłanie Jezusa odnosi się do wszystkich czasów i wszystkich pokoleń. Dziś, w tej dramatycznej godzinie, gdy zagrożone jest stworzenie i konieczna recywilizacja społeczności ludzkiej, palące jest bardziej niż kiedykolwiek. Tylko poprzez całościowy ogląd misterium Chrystusa, do którego należy włączyć Jego życie i starotestamentalne tło, można w pełni rozpoznać objawienie Pana: w Jego zbawczej sile, rewolucyjnym duchu protestu i sprzeciwu, nakazie miłości i pokoju, poznaniu istoty Boga i wreszcie jako klucz uzdalniający nas do wkroczenia do tych wymiarów czy też przestrzeni, które jeszcze pozostają dla nas zamknięte.

Dziękuję WIELU, którzy towarzyszyli mi radą i czynem, dobrym słowem, cierpliwością i modlitwą. Dziękuję niezliczonym naśladowcom Chrystusa, którzy swoimi pytaniami i badaniami, medytacją i życiowym zaangażowaniem przez całe stulecia stwarzali podstawy sprawiające, że jesteśmy zdolni lepiej poznać Jezusa niż którekolwiek pokolenie przed nami. Posłużyłem się swobodnie ich dorobkiem, zgodnie z zaleceniem Goethego: „Zebrałem i wykorzystałem wszystko, co ogarnąłem wzrokiem, słuchem oraz innymi zmysłami” i ponoszę odpowiedzialność za możliwe błędy.

Na koniec chylę czoło przed dokonaniem ewangelistów: Mateusza, Marka, Łukasza i Jana, których talent pozostaje niedościgniony, a duch unosi coś niepojętego, wyższego. Ich pracę można podsumować następująco: wszystko jest tajemnicą, wszystko jest prawdą.

Peter Seewald

Monachium, 15 sierpnia 2009 roku

Część I

Rozdział 1 Lot nr 354

W kulminacyjnym momencie życia ze stojącego na Golgocie krzyża Jezus spogląda na swoje miasto. Yerushalayim, pełne pokoju, święte. Miasto Boże od pięciu tysięcy lat.

Na prawo sadzawka Siloe, dzielnica rzemieślników z wytwórniami perfum. Obok hipodrom Heroda, teatr oraz synagoga wyzwoleńców. Można nawet rozpoznać grób Dawida, którego dach o kształcie piramidy wykonany z białego marmuru wystaje ponad Górnym Miastem. Na wprost osi krzyża, nieomal na wyciągnięcie ręki, wznosi się Święte Świętych świątyni. Budowla niemająca sobie równej co do wielkości i ogromu. Odbijając blask słońca, kamienne bloki tworzą gigantyczne zwierciadło zalewające miasto strumieniem oślepiającego blasku.

Według kalendarza świątynnego jest 14 nissan, piątek, 6 kwietnia 30 roku. W święto Paschy, będące pamiątką wyzwolenia z niewoli egipskiej, miasto pęka w szwach. W ciasnych uliczkach tłoczą się sprzedawcy pamiątek i krawcy, tkacze wełny i garncarze, a wszyscy mają pełne ręce roboty. Nie można zapomnieć także o handlarzach oferujących artykuły luksusowe, wonne maści, olejki z aloesu oraz wszelkiego rodzaju biżuterię. Na kwatery wynajęto nawet najciemniejsze piwnice, a do rytualnych obmyć przygotowano wszystkie mykwy.

Do trzydziestu tysięcy Greków, Rzymian i Żydów żyjących na co dzień w mieście dołączyło dwieście tysięcy pielgrzymów z wszystkich zakątków imperium, ze wspólnot diaspory – Aleksandrii i Rzymu – a do tego kilka tysięcy żołnierzy, którzy w dni takie jak ten okupują prewencyjnie stolicę. W święto Paschy bowiem partyzanci lubią zadać znienawidzonym okupantom celnie wymierzony cios. W piwnicach sklepionych pod placem świątynnym tłoczą się zwierzęta ofiarne. Hektolitrami wnosi się do świątyni krew, aby wylać ją przed ołtarzem.

Od wskrzeszenia Łazarza wszędzie wrze od plotek. Czyniący cuda rabbi wspomniał o zagładzie świata. Niektórzy uważają, że to hasło mające rozpocząć długo oczekiwane powstanie. Kiedy dowiedziano się, że zamierza wjechać do Jerozolimy, naprzeciw wyruszył Mu wiwatujący tłum powiewający gałązkami palmowymi: „Hosanna! Błogosławiony, który przybywa w Imię Pańskie! Król Izraela”. Nie zrozumiano Go. Potem znowu. „Czy Ty jesteś, który miał przyjść, czy też innego mamy oczekiwać?” – pytano. „Kiedy wywyższycie Syna Człowieczego, zobaczycie, że Ja jestem”.

Nikt dotąd nie wysuwał takich roszczeń. Nikt dotąd nie okazał się na tyle śmiały, można by nawet powiedzieć, tak zuchwały. „Ja jestem Światłością świata, która przyszła na świat, aby każdy, kto we Mnie wierzy, nie pozostawał w ciemnościach”. A teraz Mąż Światłości zawisł na poranionych, rozciągniętych rękach na krzyżu, a wokół Niego zapadł mrok.

Mocny wstrząs. Boeing 737 wpadł w potężną dziurę powietrzną. Poderwałem się wystraszony, ale maszyna zaraz ustabilizowała swój lot. Większość pasażerów zasłoniła okienka roletami, aby się zdrzemnąć lub też obejrzeć film prezentowany w kinie pokładowym, obraz science fiction o burzliwych losach cyberczłowieka. Wezwałem stewardesę. Kawa serwowana przez El Al smakowała okropnie, herbata okazała się jeszcze gorsza.

Zostawiliśmy za sobą Alpy. W dole przesuwały się zębate szczyty gór i doliny Albanii, nad którymi z szybkością 900 kilometrów na godzinę zmierzaliśmy w kierunku Tel Awiwu-Jafy.

Była niedziela. Panował chłód. Zanim jeszcze przestąpiłem progi terminalu lotniska, złościłem się sam na siebie, że nie zabrałem cieplejszych rzeczy. Mój lot nosił numer 354; liczba ta, o czym przekonałem się później, miała się okazać godna uwagi.

W hali odpraw dla lotów do Izraela wysoko nad naszymi głowami patrolowali policjanci uzbrojeni w pistolety maszynowe i w towarzystwie psów; tak naprawdę ich obecność nikogo nie uspokajała. Przed bramką bezpieczeństwa podróżni ściągali obuwie, aby udowodnić, że nie są terrorystami. Rutynowa procedura: Dlaczego udaje się Pan do Izraela? Dlaczego sam? Jakie ma Pan plany? Jak często Pan tam bywa? Kto pakował walizkę?

Na pytanie, czy mam w bagażu jakieś upominki, zastraszony przytaknąłem skinieniem głowy.

– Co i dla kogo?

– Białe kiełbaski monachijskie dla znajomego franciszkanina w Jerozolimie.

– W puszkach czy vakuum?

– Vakuum.

Odkąd podpisałem umowę na projekt książki o Jezusie Chrystusie, terminy oddania mijały, przepadając niczym kartki w kalendarzu do zdzierania. Nocami prześladowały mnie demony, w dzień brak weny twórczej. Wieczorami udawałem się na długie spacery po dzikim, romantycznym cmentarzu, zazdroszcząc zmarłym, że mają już za sobą ciężar wszystkiego, co ziemskie. „Kochany i niezapomniany” – widniało na jednym z nagrobków. Podczas moich wizyt nauczyłem się na pamięć każdej sentencji.

Na moim biurku piętrzyły się stosy książek, a codziennie dochodziły nowe. Jezus, mąż uzdrawiający, Jezus psychoterapeuta, Jezus bhagwan. Choć różniły się od siebie okładkami, to w podtytule wszystkie jednogłośnie obiecywały, że odsłonią rąbka tajemnicy, kim Jezus był naprawdę. Autorzy z reguły asekurowali się, zajmując stanowisko po pewnej stronie, co w tym wypadku nie było stroną Jezusa czy też stroną wiary, lecz stroną sceptyków. „Sprawa Jezus” – kłębek samych problemów.

Według przekonania wielu profesorów i dziennikarzy Jezus funkcjonował najwidoczniej na wzór uzależnionej od ewangelistów marionetki. Cytują Jego wypowiedzi: „Marek każe Jezusowi powiedzieć...” lub „Łukasz każe Jezusowi powiedzieć...”. Czy rzeczywiście – jak to utrzymywali teologowie – nie było możliwe sporządzenie kroniki Jego życia zgodnie z przekazem Biblii? Odkąd Jezusem zajęli się eksperci, po ówczesnym ciele i życiu Chrystusa pozostało niewiele. Jedni zdecydowali się na demitologizację sprowadzającą się do obdarcia Jezusa z wszystkich cudów. Inni pozbawili Go większości słów poza żałosną resztą uważaną za rzeczywiście autentyczną, bez względu na to, dlaczego i z jakiego powodu. Gdy na końcu całej procedury na stole operacyjnym pozostała jedynie głowa, pojawiło się uzasadnione pytanie, czy ten człowiek mógł w ogóle tak żyć. Wielu oświadczyło publicznie, że może i tak, ale po tym panu zbyt wiele nie pozostało.

Wkrótce dzień i noc zacząłem się zajmować tym tematem, ale nie czułem się zdolny do napisania choćby jednej linijki. Z bojaźni przed innością, niepojętością? Z obawy stanięcia na koniec przed obrazem niedającym się spoić w całość? Pękającym przy najmniejszym dotknięciu niczym lustro spadające z haka? „Ten sam Syn, Pan nasz Jezus Chrystus, jest doskonały w Bóstwie i doskonały w człowieczeństwie – orzekł Sobór Chalcedoński – prawdziwy Bóg i prawdziwy człowiek”. Z drugiej strony: Mesjasz na oślęciu! Bóg niezstępujący z krzyża! Grób nie był pusty – jak twierdzą niektórzy badacze Biblii. Jezus z Nazaretu zmarł jak inni i nie ma żadnego śladu zmartwychwstania.

W roku 1972 Rudolf Augstein, wydawca magazynu „Der Spiegel”, opublikował obszerne dzieło mające raz na zawsze udzielić odpowiedzi na wszelkie pytania o osobę Chrystusa. Augstein lubował się zadawać z wielkimi postaciami z historii świata. Napoleon, Aleksander Wielki, Adenauer. Teraz zaś sięgnął po największą. Że zamierza ją pomniejszyć, zdradzał już sam tytuł książki: Jezus, Syn człowieczy.

Znałem Augsteina z czasów, gdy pracowałem w hamburskiej redakcji „Spiegla”. Lubiłem jego rubaszny sposób bycia i podziwiałem zuchwałość. Spacerował czasami późnym wieczorem po korytarzach dziewiątego lub dziesiątego piętra. Był lubianym powszechnie zawadiaką. Gdy w poniedziałki zjawiał się na plenarnym spotkaniu redakcyjnym, zawsze z odpowiednim spóźnieniem, w błękitnej koszuli z kołnierzykiem button-down, milkły wszystkie rozmowy. Dla wielu był figurą ojca, dla niektórych figurą Boga Ojca. I bez względu na to, jaki temat podejmowano, na końcu dyskusji sześćdziesiąt czy siedemdziesiąt par oczu kierowało się ku końcowi ogromnego stołu zajmującego środek pomieszczenia. A kiedy generalissimus choćby jednym zdaniem zaznaczył, że coś mu się podoba lub nie, większość redakcji wiedziała już, jaka jest jej własna opinia.

Augstein zaangażował cały sztab współpracowników przekopujących dzień i noc w archiwum „Spiegla” góry książek, czasopism i dokumentów w poszukiwaniu „materiału dowodowego” dla jego pionierskiego projektu mającego wstrząsnąć fundamentami chrześcijaństwa. Jakieś cytaty, daty, wzmianki o możliwych sprzecznościach, których miał zamiar użyć w łańcuchu konstruowanej argumentacji. Gdy przedstawił swoje dzieło, mieszanka prawd, półprawd i nieprawd zaciążyła na żołądku nawet przekonanym antychrześcijanom.

Zaprezentował w nim pełny repertuar, jaki od czasów racjonalistów oświecenia zebrano w książkach. Fałszerstwa, sprzeczności, błędy, to, co według objawienia Augsteina Kościół zrobił z biednym Jezusem, mogło wzruszać do łez. Kwerenda – czego należało się spodziewać – zaowocowała rewelacyjnym odkryciem, choć należałoby raczej powiedzieć płomiennym oskarżeniem: wierzący – brzmiał tryumfalny plaidoyer autora – powołują się od dwóch tysięcy lat na kogoś, „kto nie istniał, nauki, których nie głosił, plenipotencję, której nie udzielił, i Boże synostwo, którego sam nie uważał za możliwe i do którego nie rościł sobie pretensji”. Nieomal widziało się wojowniczego publicystę, jak zrywa się z krzesła, wymachując w powietrzu rękoma niczym floretem. „W rzeczywistości – zakończył oskarżyciel – Jezus jako zmartwychwstały jest wymysłem wspólnoty”. Z jednym zastrzeżeniem: „Jeśli w ogóle kiedyś żył”.

Ta spektakularna teza nie stanowiła ekskluzywnej własności redaktora „Spiegla”. Dzielił ją z autorami Wielkiej encyklopedii radzieckiej, którzy jeszcze w ostatnim wydaniu, opublikowanym na krótko przed upadkiem komunistycznego imperium, do znudzenia powtarzali oficjalną doktrynę, że Jezus nigdy nie istniał. Historycznej egzystencji Chrystusa przeczył już francuski racjonalista Louis Couchoud, choć dziwnym sposobem nawet sami „demaskatorzy chrześcijaństwa” przypisywali „fantomowi” Jezusa niedającą się przewyższyć skuteczność. „Jego proporcje są niezrównane, Jego wielkość nie do pojęcia – pisał Couchoud – wszystko, co przez wiele stuleci działo się na Zachodzie, wydarzyło się w gigantycznym cieniu krzyża”. „Wyeliminować imię Jezusa ze świata – zakończył krytyk – oznaczałoby wstrząśnięcie jego fundamentami”.

Couchoud nie pozwolił wyprowadzić się z błędu, podobnie jak i Augstein. Wszelkie rozważania, że w podeszłym wieku „otwarły mu się oczy” – jak napisał szef „Spiegla” w przedmowie wydanego w 1999 roku dzieła o Jezusie – okażą się zbędne po lekturze jego książki. Trzy lata później, 19 listopada 2002 roku, byłego katolika, apostatę, który w 1968 roku wystąpił z Kościoła, po odprawieniu nabożeństwa żałobnego w wiejskim kościele w Keitum poniesiono na miejscowy cmentarz. Tydzień później zmarłego uczczono uroczystością państwową, która odbyła się w hamburskiej świątyni St. Michaelis – honi soit qui mal y pense.

Niecałe trzy lata później, mianowicie początkiem kwietnia 2005 roku, „Spiegel” uhonorował śmierć Jana Pawła II, zwalczanego przez Augsteina do ostatniej kropli krwi, nekrologiem, który postawił w cieniu wszelkie inne, zarówno te świeckie, jak i kościelne.

Nagle „niedający się dotąd ująć” przywódca Kościoła był odtąd tylko jednym: papieżem tysiąclecia.

Stewardesy zaczęły roznosić na wózkach kurczaka i koszerny gulasz. Kiedy przelatywaliśmy nad wyspami błyszczącymi na wodzie niczym złote runa, zacząłem rozmyślać o potrzebnych mi prezentach na Gwiazdkę. Samoloty przenoszą nas w przeciągu jednego dnia z zimy ku wiośnie, z dwudziestego pierwszego stulecia do świata, w którym nie zaczęło się jeszcze nawet dziewiętnaste. Kto mógł właśnie nabyć na lotnisku telewizor plazmowy, ten w krótkim czasie znajduje się pośrodku innego kontynentu, gdzie kobiety z wiadrami na głowie maszerują całymi kilometrami za wodą, której spożycie raczej szkodzi niż gasi pragnienie.

Świat Jezusa Chrystusa nie jest wcale taki odległy, niecałe trzydzieści wieków, to mrugnięcie oka historii. A skoro czas jest relatywny i nie istnieje dla Boga, to, co się wówczas wydarzyło, jest w tej chwili podobnie obecne jak cała przeszłość i przyszłość, która już się zakończyła, nawet jeśli leży jeszcze przed nami. Nie bez przyczyny Jan Chrzciciel zapowiedział Mesjasza paradoksalnym stwierdzeniem: „Za mną idzie Ten, który był wcześniej ode mnie”.

Oczyma wyobraźni widziałem, jak Jezus przechodzi wiosną przez łąki i pola, zbierając wokół siebie ludzi, aby ich pouczać, modlić się z nimi czy też po prostu wspólnie podziwiać piękno stworzenia. Galilea to uroczy zakątek, mały raj. Jezus niczym reżyser pewną ręką wykorzystywał pagórki i wybrzeża jako scenę swojego nauczania. Rozumiał grę pór roku, wplatał charakterystykę regionu do swoich przypowieści i wykorzystywał liturgiczny kalendarz Izraela niczym dramaturgiczny plan, krok po kroku rozkładając na jego zarysie swoje objawienie.

Był niczym zjawisko przyrody.

Był nawałnicą. „Mamy tylko jedno miejsce w świecie, gdzie nie panuje ciemność. To osoba Jezusa Chrystusa” – napisał Albert Einstein. „Ja jestem wszechświatem. Wszechświat wyszedł ze mnie i rozciąga się ku mnie” – cytuje Go apokryficzna Ewangelia Tomasza. „Rozszczepcie bierwiono drewna: Jestem! Unieście kamień, i znajdziecie mnie”.

Ewangelia ukazuje młodą, raczej ascetyczną postać, delikatną, choć krzepką, o rysach poetyckiej, wrażliwej natury. „A widząc rzesze ludzi, litował się nad nimi” – odnotował Marek („gdyż byli jak owce niemające pasterza”). Widzi się Go mającego łzy w oczach, a także pełnego emocji i gniewu. „Jakże jesteście nierozumni – ruga swoich słuchaczy – i jak ociężałe są wasze serca”.

Uczniowie byli pod wrażeniem wypowiadanych przez Niego słów, lecz Go nie pojmowali. „Bądźcie doskonali, jak Ojciec wasz niebieski” – usłyszeli żądanie. Mieli miłować jak Bóg, być dobrzy, łagodni, a nawet przebaczać doznaną niesprawiedliwość. „Trudna jest ta mowa – szeptali – kto może się więc zbawić”.

A Jezus? Czy cierpiał z tego powodu, że Jego misja może się nie powieść? Jego życie było walką z ciemnym przeciwnikiem zdającym się mieć tę samą moc, co i On. Co Jezus miał na myśli, mówiąc: „Teraz zapada sąd nad światem; teraz władca tego świata zostanie precz odrzucony”? Dlaczego w przeciwieństwie do odpowiedzialnego przywódcy posyłał swoich uczniów niczym owce między wilki? Dlaczego zabraniał mówić o sobie uzdrowionym i demonom? Jak to możliwe, że tak haniebnie został porzucony? Czy nie należałoby nawet mówić o swoistym wypaleniu się Jezusa? Może miał niewłaściwą strategię? Czy to z Jego powodu nie zrealizowało się od razu i całkowicie odkupienie ludzkości doznającej cierpień od chwili upadku w grzech?

„Poświadczamy – podpisali apostołowie swoje sprawozdanie – gdyż sami widzieliśmy”. A dwa tysiące lat później zrodziło się przekonanie, że nie da się zebrać prawdziwych faktów na temat osoby Jezusa. Postrzępioną, pokreśloną, ledwie czytelną Ewangelię zaczęto uważać za zbieraninę kłamstw, trików i oszustw. Nawet sami wierzący zakładają obecnie, że przedstawienie przepowiadania Jezusa, Jego śmierci, a szczególnie zmartwychwstania jest wynikiem późniejszego procesu.

Który obraz Chrystusa oddaje rzeczywistość, który jest prawdziwy? Co na pewno wiemy na Jego temat?

Przez okienko przyglądałem się białym chmurkom zdającym się w zwolnionym tempie płynąć ku mknącej w przestworzach maszynie. W jakiejś mierze wszystko stało się inne. Codzienność. Kultura. Myślenie. Nawet pogoda. Świadomość religijna oraz podstawowa wiedza na temat religii uległy tak daleko idącej degradacji, że nawet ateistów wprawiła w zdumienie. Na liście bestsellerów pojawiają się tytuły dowodzące, że to człowiek stworzył Boga, a nie odwrotnie. Coraz więcej osób zdaje się chętnie wierzyć w tę wersję i „odpowiednio” postępować.

Podobnie do tego w krótkim czasie dramatycznie pogorszyły się warunki życia na ziemi. Każdy rok przynosi nowe rekordy katastrof naturalnych. Jedna fala tsunami spustoszyła wybrzeża połowy Azji. Roztapiają się bieguny. Na nieboskłonie zieją dziury ozonowe. W listopadzie 2007 roku sekretarz generalny ONZ Ban Ki-moon, przemawiając na Zgromadzeniu Ogólnym, określił sytuację naszej planety jako ekstremalnie zagrożoną. Jedna z komisji wydała natomiast oświadczenie, że ludzkości pozostało zaledwie kilka lat do osiągnięcia point of no return. Cały szereg ekspertów uważa zaś ten punkt, w którym za późno będzie na poradzenie sobie własnymi siłami z problemami i niebezpieczeństwami stechnicyzowanego świata, za dawno już osiągnięty.

Poprawiłem się na fotelu, biorąc gorący kubek z tacy podawanej mi przez stewardesę. „Czy można wyobrazić sobie świat, w którym Chrystus nie żył?” – zapytywał odważnie laureat literackiej Nagrody Nobla Jak mógłby on wyglądać? Innymi słowy: czym się różnią regiony, gdzie nie ma chrześcijaństwa? Czy jak Europa XX wieku, podejmująca eksperymenty zastąpienia Go przez panowanie „nowego człowieka”?

Przesłanie Jezusa zostało zakwestionowane, odrzucone i ponownie zakwestionowane. Udręczone do krwi przez „swoich”, którzy w imię Boga wykorzystali je do własnych celów i zdyskredytowali. I przeciwnie, w kontrowersjach z przeciwnikami chrześcijanie zmuszani byli do wciąż nowego i coraz dokładniejszego oglądu. Żadnego innego dzieła nie poddano tak szczegółowej analizie, jak relacji Ewangelii. Setki tysięcy, być może nawet miliony teologów, uczonych najróżniejszych dyscyplin, kapłanów, mnichów i świeckich łamało sobie nad nimi głowy. Sam Kościół włączył w graniczącą z samozniszczeniem debatę na temat „sprawy Jezusa” całe tysiące swoich najlepszych ludzi, mężczyzn i kobiet. Z kolei wszystkie systemy ateistyczne, czy to w hitlerowskich Niemczech, Związku Sowieckim, czy też Republice Chin, zaprzęgły całe armie specjalistów mających zadać „legendzie” śmiertelny cios.

A przecież czy to, Jezus nauczał, jak tego nauczał i jak tym żył, nie okazało się przesłaniem pozwalającym nam postąpić krok dalej? Czy ten obraz Boga nie okazał się jedynym, jaki można zaakceptować, nie będąc przy tym zepchniętym do narożnika przez postępowy rozum, ten rozum, który nieomal żąda krytycznej rewizji oraz braku historycznych i faktycznych wątpliwości? Czy z drugiej strony nie dopasowaliśmy też zbytnio Jezusa do naszych mieszczańskich wyobrażeń, blokując sobie tym samym dojście do Jego źródeł? Wydaje się, że nasze ciasne pojęcie realności oraz poznania zamknęło nas w przestrzeni nieosiągalnej dla światła. Bo czy cały kosmos nie jest bardziej fantastyczny niż mogłoby się nam wydawać? Czy my sami nie jesteśmy bardziej fantastyczni niż sądzilibyśmy i dużo bardziej życiowo zróżnicowani niż żyjemy?

Skoro jest prawdą, że ten Jezus to naprawdę nikt inny, jak wysławiany, wychwalany, z tęsknotą wyczekiwany Mesjasz, Zbawca świata, Syn Najwyższego, który wszystko stworzył, niebo i ziemię, rzeczy widzialne i niewidzialne, jak wyznajemy w Credo, Jednorodzony, „Bóg z Boga, Światłość ze światłości, Bóg prawdziwy z Boga prawdziwego, zrodzony a nie stworzony, współistotny Ojcu” – to o czym wobec tego mówimy? Czy nie poruszamy tego, co najbardziej tajemnicze i największe na świecie? Czy nie rozmawiamy wówczas z Jezusem o tym, dokąd idziemy?

Dziś na temat Chrystusa możemy się dowiedzieć znacznie więcej niż wszystkie pokolenia przed nami. Refleksje teologiczne, rezultaty badań historyczno-krytycznych, a szczególnie odkrycia archeologiczne z ostatnich lat dostarczają nam bogactwa źródeł, do których wcześniejsi analitycy nie mogli sięgać. Podczas mojej kwerendy uwidoczniło się także, jak bardzo odeszliśmy od pojmowania Ewangelii jako misterium. Czy za słowami (i pomiędzy linijkami) tego najbardziej znaczącego, najczcigodniejszego, jak również najbardziej tajemniczego pisma na świecie nie kryje się także określony kod, który trzeba by odszyfrować? Czy nie należy najpierw złożyć części, aby w efekcie otrzymać całościowy obraz prawdziwej postaci Jezusa, i to uwzględniający również wewnętrzną stronę? Czy nie jest szansą dla naszego czasu, aby ponownie móc zapytać o całość misterium i odzyskać tę część kosmosu, którą utraciliśmy?

Trzeźwo rzecz biorąc, tabuizacja biografii Jezusa Chrystusa była największym zwycięstwem, jaki mogli odnieść przeciwnicy Jezusa. Misterium przemieniło się w historię profanum, blask boskości stał się prochem przemijalności. „Ja jestem Drogą, Prawdą i Życiem” – deklarował Chrystus. Tylko czy nie należałoby pójść tą drogą i w ślad za życiem, aby u kresu dotrzeć rzeczywiście do Jego prawdy?

„Słowa Jezusa mają z pewnością niezbywalne znaczenie – podkreślił ówczesny kardynał Joseph Ratzinger podczas jednej z naszych rozmów – lecz nie wolno nam Go zredukować wyłącznie do nich. Ciało, jak mówi Jan, przynależy do tego. Jest ono żywym Słowem”. Po krótkiej chwili milczenia dodał jeszcze: „Dopiero gdy przyjrzymy się całemu witalnemu kontekstowi postaci Jezusa, przemówią również słowa tą wielkością, która się w nich kryje. Tym samym ogląd życia i męki Jezusa Chrystusa stanowi podstawę do rozumienia Jego nauczania”.

Niewłaściwe procesy, jakie zaszły w historii powszechnej oraz Kościoła, niekoniecznie ułatwiły postrzeganie Chrystusa. Narody chrześcijańskie, mające przecież być braćmi, niejednokrotnie prowadziły z sobą krwawe wojny. Dwudziesty wiek doświadczył inferna złych mocy wraz z próbą wyniszczenia narodu wybranego i to na gruncie zachodnioeuropejskiej kultury chrześcijańskiej. Biorąc to pod uwagę, zastanawiałem się, czy nie byłoby czymś złym ponowne zdobycie się na dystans. Być może poniekąd musiało najpierw dojść do utraty tego, co oczywiste, do czego przywykliśmy, aby udało się ponownie odkryć na nowo Chrystusa w całej Jego wielkości.

„Rzeczy można postrzegać tak albo tak, jako fakt i jako tajemnicę” – orzekł swego czasu Hans Urs von Balthasar. Pragnąłem obojga. Faktu . tajemnicy. Chcąc tego dokonać, należało poznać piątą Ewangelię, sam kraj Jezusa, gdzie nawet – jak się twierdzi – kamienie potrafią mówić.

Rozdział 2 Mit

Lot liniami El Al okazał się przyjemny. Dzięki niepełnemu kompletowi pasażerów każdy miał dość miejsca i korzystał z wygody, nawet jeśli we wnętrzu było chłodno i głośno, a zardzewiałe śruby na płatach skrzydeł spinające arkusze blachy nie nastrajały zbyt optymistycznie.

Czekały nas cztery godziny lotu, temperatura w Izraelu miała wynosić przyjemne dziewiętnaście stopni, a po większości gości na pokładzie widać było radość z wizyty w ziemi przodków, w ich kraju. Zdawało się, że znają się wzajemnie, choć większość nigdy dotąd się nie spotkała. Gdy rozlegający się z głośnika głos poprosił, aby zapiąć pasy, gdyż kapitan wkrótce rozpocznie manewr lądowania, jedni odsłonili rolety przy bulajach, zaś inni sięgnęli do podręcznego bagażu, aby przed przybyciem do Ziemi Świętej założyć sobie kipę.

Gdy stewardesy roznosiły gorące i wilgotne ręczniczki oraz świeżo wyciśnięty sok z pomarańczy z Jaffy, wziąłem do ręki stare wydanie Biblii. Nie wszyscy Żydzi mogli się stać chrześcijanami. Sam Jezus dał w tym względzie wskazówkę („Nikt, kto skosztował starego wina, nie chce nowego, gdyż powie: stare wino jest lepsze”). Tylko czy wszyscy chrześcijanie nie pozostali w jakimś sensie także Żydami?

Przypadkowo otworzyłem List do Efezjan. „Pamiętajcie, że niegdyś byliście poganami” – poddaje Paweł Grekom pod rozwagę – wcześniej bez udziału „w przymierzach obietnicy, niemający nadziei ani Boga na tym świecie”. Teraz natomiast „wy, którzy niegdyś byliście daleko, staliście się bliscy przez krew Chrystusa”.

Apostoł Narodów dostrzegał to, czego pragnął Jezus: „On bowiem obie części ludzkości uczynił jednością – żydów i pogan – bo zburzył rozdzielający je mur – wrogość. W swoim ciele pozbawił On mocy Prawo przykazań wyrażone w zarządzeniach, aby z dwóch rodzajów ludzi stworzyć w sobie jednego nowego człowieka”. Z tego punktu widzenia antysemityzm jest także antyjezuizmem i tym samym sam z siebie obcy dla chrześcijan. Poganie jako chrześcijanie przybrali wkrótce żydowskie imiona – Józef i Jan, Jakub i Bartłomiej – przyjęli żydowską naukę, żydowski kult i żydowskiego Mesjasza. Z kolei Żydzi jako chrześcijanie otwarli pochodzącą z ich korzeni religię na uniwersalność, słowem Chrystusa zanosząc wiarę ojców aż po krańce ziemi. W osobie Żyda, „Apostoła Narodów”, Pawła, ruch ten miał swojego największego misjonarza w osobie innego Żyda, Piotra, pierwszego papieża, jak również w osobie Żyda – obecnego Pana.

W czasach Jezusa cywilizacja przeżywała rozkwit. Rzym od dawna był dominującą i dzięki swemu bogactwu wyróżniającą się metropolią w całym ówczesnym świecie. W stolicy zamieszkiwało więcej niewolników niż ludzi wolnych. Obywatele cieszyli się wolnością podatkową, a powracający z wojen legioniści korzystali z prawa do renty. W roku 52 cesarstwo rzymskie pozyskało nowy atrakcyjny cel turystyczny – Paryż, zaś od roku pierwszego przed Chrystusem w germańskim Wiesbaden zaczęto wznosić nowy rzymski kurort, wyposażony nawet w ogrzewanie podłogowe. Regularne funkcjonowanie poczty urzędowej na terenie całego państwa przynależało do ułatwień w odbywaniu podróży, podobnie jak i zaletą było korzystanie z kieszonkowych zegarków słonecznych, jakie wówczas pojawiły się na rynku. Cesarz August, którego wizerunek obligatoryjnie musiał się znajdować obok rzymskich bóstw domowych, był już nie tylko władcą, lecz także arcykapłanem i bogiem.

W porównaniu z metropoliami takimi jak milionowe miasto Aleksandria, gdzie właśnie otwarto pierwszą szkołę dla mechaników, miejsce działalności Jezusa nad jeziorem Genezaret to głęboka prowincja. Mimo to jednak ten skrawek ziemi stanowił skrzyżowanie największych i najważniejszych szlaków komunikacyjnych z północy na południe, ze wschodu na zachód, a nawet być może centralny punkt ówcześnie znanego świata.

Galilejczycy nie cieszyli się najlepszą opinią. Używany przez nich dialekt stanowił przedmiot drwin. W sprawach religii traktowano ich jako ignorantów, w kwestii ortodoksji jako element niepewny. Uważano za niemożliwe, aby „z pogańskiej Galilei” wyszedł jakiś prorok. Niemniej Izajasz przepowiedział „ludowi żyjącemu w ciemnościach”, że pewnego dnia „ujrzy światłość wielką”.

W bezpośrednim sąsiedztwie Galilei znajdowała się kolebka wszystkich miast, najstarsza metropolia ludzkości, Jerycho. I tam, gdzie przed wieloma tysiącami lat wzięła swój początek cywilizacja, miał także nastąpić jej kres: na Armagedonie, szerokiej równinie u stóp nazaretańskiego wzniesienia, na polu bitwy Boga, na którym według tradycji przodków dojdzie do najważniejszej z walk, ostatniego paroksyzmu sił zła, a po nim Pan Zastępów zaprowadzi swój wieczny niebiański pokój.

Jezusa z Nazaretu trudno pojąć: żyje dobrowolnie w ubóstwie, ale nie jest ascetą. To sztandarowy przykład pokory i dobroci – a jednocześnie domaga się od uczniów, aby w razie konieczności poszli za Nim na śmierć. To nie moralista – ale obstaje przy nienaruszalności małżeństwa. Głosi miłość, pokój i przebaczenie jako jedyne środki przeciwko spirali nienawiści i przemocy – a przecież jednocześnie mówi, że ci, którzy „zwiedli innych i przekraczają Boże przykazania”, zostaną wrzuceni w „ognisty piec”. Gromadzi ludzkie masy – a upodobał sobie samotność. Wszedł w konflikt z władzą – ale nie zabiega o sławę, urząd czy też koronę. Zna wszystkie prawa i starotestamentalne teksty – lecz nie należy do grona uczniów żadnego z wielkich rabbich. Robi wrażenie posiadaną mądrością – ale nie chwali uczonych, a ubogich w duchu. Dysponuje niezwykłym darem uzdrawiania – a na końcu wydaje się być niezdolnym do uniknięcia męki.

Wszystko jest w Nim paradoksalne, można nawet powiedzieć: niemożliwe. Paradoksalny jest sam początek: dziewica poczyna dziecko. Więcej: człowiek staje się Matką Boga. Paradoksalne Jego nauki: wiara góry przenosi; niemoc zwycięża moc; miłość jest silniejsza od nienawiści. Paradoksalny kres Jego życia: przez śmierć do zmartwychwstania.

Wszystko jest w Nim skoncentrowane, zbiega się w jednym, jedynym punkcie: inkarnacja w najmniejszym spośród narodów. Ukazanie się w małym kraju. Poczęcie przez zupełnie nieznaną, niewiele znaczącą kobietę, Immaculata, Niepokalaną, jedyną bez grzechu pierworodnego. Narodziny z dala od wszelkiego zgiełku, w ciasnej stajni. Koncentracja „lat nauki” na możliwie najkrótszy czas. Pierwsze objawienie wobec pojedynczej osoby (kobieta przy studni). Przemienienie na jedną chwilę (na górze). Finał w przeciągu jednego tygodnia. Ukazanie centralnej tajemnicy podczas jednej uczty („To czyńcie na moją pamiątkę”). I na koniec: niewielki szczyt wzniesienia Golgoty jako kres ludzkiego i początek duchowego bycia.

W trakcie dwóch tysięcy lat chrześcijańskiej historii każda epoka odkryła inną stronę Męża z Nazaretu. Wczesne średniowiecze, związane z religijnym życiem klasztorów oraz działalnością wielkich mistyków, ukazywało Chrystusa zmysłowego i emocjonalnego. Zmierzch wieków średnich podkreślał Jego wdzięk, romanizm natomiast ukazywał Króla Niebios i Sędziego Świata o surowych i zdecydowanych w wyrazie gestach. Barok, cechujący się skłonnością do przepychu i zewnętrzności, pokazuje niebiańskiego księcia nauczającego szumnie, władczo i ze swadą, wywierającego wrażenie męką i radośnie zmartwychwstającego. Renesans z kolei daje Mu oprawę wielkiego człowieka, pełnego siły, spokoju i świadomości, lecz również uczuć i pokory. To, że pozostało zastrzeżone dla naszych czasów, aby już dłużej nie kontemplować i zgłębiać Jezusa, lecz przybiwszy do drzewa poznania stopniowo przeprowadzać sekcję, tnąc Go mniejszymi i większymi skalpelami, wydaje się stanowić raczej wątpliwy przywilej.

Na podróż przygotowałem sobie całą listę pytań, postanawiając, że gruntownie się nimi zajmę. Jak doszło do powstania Ewangelii? Kiedy dokładnie zostały spisane? Czy posiadamy oryginały czy tylko odpisy, które w przeciągu historii zostały świadomie skrócone lub sfałszowane? Co należy sądzić o kronikarzach: Mateuszu, Marku, Łukaszu i Janie, którym przypisuje się autorstwo tekstów? Jak teksty te należy czytać i rozumieć, aby odkryć ich głębsze znaczenie?

Co ze starotestamentalnymi proroctwami zapowiadającymi Mesjasza? Wydają się one być tak precyzyjne, jak gdyby ktoś za pomocą Google Earth z innej galaktyki przybliżył określony punkt Ziemi, aby dojrzeć na niej postać, która już u początku czasu została wyprawiona w drogę. Dlaczego Jezus nie objawił się dwieście lat wcześniej albo dwieście lat później? I dlaczego akurat 7 lat przed Chrystusem, jak dzisiaj wiemy?

Jedną z najbardziej frapujących kwestii wydało mi się pytanie, czy Jezus miał możliwość uniknięcia krzyża. „Pozbądźmy się starego nawyku twierdzącego, że tak jak się stało, musiało się stać – zaapelował Romano Guardini – i wyobraźmy sobie Jezusa, który osiągnąłby wiek pięćdziesięciu, osiemdziesięciu, stu lat, wciąż wzrastając w latach, mądrości i łasce u Boga i ludzi!”. Dlaczego nie miałoby to być możliwe? Jaki byłby? Jak jednak rozumieć potem straszliwy paradoks – odkupienie przez mękę; przez krzyż ku zbawieniu? Czy też może jest to jedynie pobożna bajka, jak twierdzą krytycy, mająca zamaskować klęskę Jezusa i Jego zwolenników i nadać jej blask świętości?

Mit Jezusa. Narodził się z Maryi Panny. Ukrzyżowany pod Poncjuszem Piłatem, umęczony i pogrzebany. Zstąpił do piekieł. Trzeciego dnia zmartwychwstał. Wstąpił na niebiosa. Marcin Luter podał kiedyś następujące cechy Jezusa: humanitas, infirmitas, stultia, ignomia, inopia, mors, humilitas – „humanitarność, słabość, głupota, niewiedza, niedoskonałość, śmiertelność, uniżenie, które niekoniecznie można pojmować jako wyraz boskości”. „Odstąpcie od tych ludzi i puśćcie ich. Jeżeli bowiem od ludzi pochodzi ta myśl czy sprawa, rozpadnie się”. Tymi słowami po śmierci Jezusa bronił apostołów Gamaliel, członek Wysokiej Rady. Potem dodał: „A jeżeli rzeczywiście od Boga pochodzi, nie potraficie ich zniszczyć”.

Zgodnie z wszelkimi prawidłami polityki i logiki śmierć przywódcy oznaczała kres ruchu z Galilei. Mesjasz o powszechnie występującym imieniu, jakie w Izraelu nosił co trzeci chłopiec. Grupa uczniów o słabej wierze. Tak zwane zmartwychwstanie, którego świadkowie, kobiety, nie zostałyby przesłuchane przed sądem nawet w sprawie zwykłej kradzieży. Ich (uczniów) historia powstała jako subiektywne świadectwo wczesnokomunistycznej, dogmatycznej wspólnoty wierzących („Sprzedawali majątki i dobra i rozdzielali je każdemu według potrzeby” – Dz 2,45), spisana w wulgarnej, potocznej grece ludzi niewykształconych, rybaków i celników, którzy nie uchodzili w swoich środowiskach za autorytety. Nie wspominając nawet o ewidentnych sprzecznościach w niej zawartych. I wreszcie protagonista, który nie dysponował armią ani nie założył gałęzi wiedzy, nie napisał książki i którego projekt, jak się wydawało, poniósł sromotną klęskę.

Trzysta lat wcześniej Aleksander Wielki dysponował mocarstwem większym od jakiegokolwiek innego przed nim. Chrystus zrezygnował z wszelkich wyobrażeń o władzy. Nie wspominał nic o wojnie ani też nie marzył o podbojach czy podporządkowaniu. Pomimo tego kilka stuleci po ukrzyżowaniu Jego „królestwo” jest większe od tego, co było przed Nim i miało przyjść po Nim.

W czterotysięcznej historii judaizmu Chrystus nie tylko jest jedynym, który stale odbiera cześć jako Mesjasz, jest On po prostu osobą w znaczniejszej mierze przemieniającą oblicze świata niż ktokolwiek inny, włącznie z wszystkimi rewolucjonistami, królami czy wynalazcami. Mamy czas przed NIM i czas po NIM, kiedy to dodajemy do liczby roku sformułowanie Anno Domini, „Roku Pańskiego”. Stał się On w dosłownym znaczeniu słowa przeznaczeniem świata. „Gdyby się nie narodził – stwierdza teolog i poeta Otfried von Weissenburg – świat uległby zagładzie, gdyż porwałby go szatan”.

Nie wypada tryumfować, bo wiele jest ciemnych stron chrześcijańskiej przeszłości. Nie było wieku, któremu nie towarzyszyłyby błędy, zdrada i nadużycia nauki Jezusa. Jednakże w chłodno zbilansowanym oglądzie wystąpienie Jezusa oraz dzieło tych, którzy poszli za Nim, to z pewnością największa historia sukcesu wszech czasów. Żaden inny człowiek nie miał większej od Niego siły przyciągania i większej rzeszy zwolenników. W gruncie rzeczy nie ma nikogo takiego, kim cała ludzkość zajmowałaby się intensywniej od dwóch tysięcy lat, niż Mąż z Nazaretu.

Jezus Chrystus uformował państwa i przemienił narody. Jego imieniem nazwano miasta i kraje, od San Salvador po Dominikanę. Flagi noszą Jego znak, od Union Jack po Międzynarodowy Czerwony Krzyż. Cykl świąt: Bożego Narodzenia, Wielkanocy i Wniebowzięcia, na całym globie, to koordynaty Jego działalności. Początek każdego nowego tygodnia, niedziela, „dzień Pański”, dies dominicus, to formuła nowego stworzenia świata przez Jezusa Chrystusa, „słońce sprawiedliwości”.

Sztuka pt. Jezus pozostaje ciągle na scenie, bez przerwy. Jego narodziny i dzieciństwo, cudowne rozmnożenie chleba, przejście po wodzie, śmierć i zmartwychwstanie – te punkty z Jego życia stały się pożywką dla kultury całych stuleci; nikt nie jest w stanie ich pominąć, bez względu na to, czy sceny je przedstawiające znalazły się w podręczniku szkolnym, w galeriach malarstwa, w przydrożnej kapliczce czy też po prostu je opowiedziano. Na temat niektórych Jego wypowiedzi, o niektórych przypowieściach, jak tej o synu marnotrawnym czy też miłosiernym Samarytaninie, spisano całe księgi, całe biblioteki.

Egzystencja Jezusa wywarła swój wpływ na nasz sposób mówienia. Zwroty jak „być poruszonym w sercu”, „zalać oliwą rany” czy też „budować dom na piasku” są zapożyczeniami z Nowego Testamentu. A gdy ktoś prosi, aby minął go kielich, odwołuje się tak samo do Chrystusa, jak wtedy, gdy narzeka na „krzyż”, i to może nie przeczuwając nawet, iż kryje się za nim ciężar złożony na barki Jezusa. Bez Niego (Jezusa) nie da się nawet wyobrazić sobie sloganów rewolucji francuskiej – wolność, równość, braterstwo. Z chrześcijaństwa oraz jego judaistycznych korzeni ruch marksistowski zaczerpnął wyobrażenie sprawiedliwości, ideę społeczeństwa jako miejsca walki oraz historii jako progresywnego procesu.

„Postać Jezusa Chrystusa dominuje w historii kultury zachodniej od dwudziestu stuleci – orzeka Jaroslav Pelikan, historyk uniwersytetu Yale. Amerykański tygodnik „Newsweek” podkreśla natomiast: „Jego wpływ na historię nie ma sobie równych”. Nawet tak krytyczny duch, jak upośledzony kapłan Ernest Renan, w XIX stuleciu doyen Chrystusowych krytyków, musiał przyznać, że Jezus nie tylko przepowiadał „niezwykłe przemiany”, lecz także stworzył fundamenty, „na których społeczność ludzka bazuje od osiemnastu wieków”.

Napoleon dodał: „Aleksander Wielki, Cezar i ja założyliśmy mocarstwa, korzystając z przemocy, i po śmierci nie będziemy mieli przyjaciół. Chrystus osadził swoje królestwo na fundamencie miłości i jeszcze dzisiaj miliony ludzi dobrowolnie poszłyby za Nim na śmierć”.

Jezus zainspirował ludzkość do największych osiągnięć i najbardziej ludzkich czynów, wyzwolił najlepsze cechy oraz dał impuls ku powstaniu najwspanialszych dzieł. Bez Niego nie byłoby jedynej w swoim rodzaju muzyki Haendla (Mesjasz), Mozarta (Ave verum) i Haydna (Stworzenie świata), nie zapominając o Palestrinie (Missa brevis), Orlando di Lasso (Magnificat), Monteverdim (Vespro della Beata Vergine), Vivaldim (Gloria), Bachu (Matthaeus-Passion), Beethovenie (Missa solemnis), Liszcie (Christus), Verdim (Messa da Requiem), Brucknerze (Te Deum) i Schubercie (Ave Maria). Bez Niego nie powstałyby dzieła Michała Anioła, Rafaela, Rembrandta, Leonarda da Vinci i Dürera, Tycjana i El Greca, Gruenewalda i Van Gogha. Nie byłoby takiego dziedzictwa kulturowego, jak Wies-Kirche w Górnej Bawarii, szlaku pielgrzymkowego do Santiago de Compostela. Więcej, nawet takich form miejskich jak Paryż oraz tych powstałych w średniowieczu, wzniesionych ku Wschodowi – Orient (stąd pojęcie orientacja) – początkowi „zbawienia”.

Nie ulega wątpliwości, że kolebkę kultury europejskiej współtworzy dziedzictwo Grecji. Lecz bez chrześcijaństwa, które zintegrowało i dalej rozwijało tę kulturę, nie byłaby ona w stanie przetrwać. Jezus jest pierwszym, który nie przeprowadza podziałów na cywilizowanych i barbarzyńców, wierzących i pogan, czystych i nieczystych, w przeciwieństwie choćby do hinduizmu z systemem kastowym, islamu z wykluczeniem „wrogów boga” czy też politycznych totalitaryzmów uciskających myślących inaczej. Naśladując Go, wspólnoty zakonne stworzyły powszechną opiekę zdrowotną oraz szkolnictwo. Zaczyn chrześcijaństwa dał impuls ku wyzwoleniu pracy, aby jako współpracownik stworzenia w ramach boskiego porządku przez kulturę, technikę, badania i wiedzę coraz lepiej je poznawać i móc coraz lepiej wykorzystywać dane przez nie możliwości.

Chrześcijańscy badacze nie odczuwali przy tym nigdy sprzeczności pomiędzy wiarą i wiedzą. Francuski matematyk Augustin Louis Chauchry stwierdził: „Jestem chrześcijaninem, to znaczy wierzę w bóstwo Chrystusa podobnie jak Tycho de Brahe, Kopernik, Kartezjusz, Newton, Leibnitz, Pascal... jak wszyscy wielcy astronomowie i matematycy przeszłości”. Włoski laureat Nagrody Nobla Guglielmo Marconi, wynalazca telefonu bezprzewodowego, proklamował: „Deklaruję z dumą, że jestem wierzący. Wierzę w siłę modlitwy. Wierzę nie tylko jako praktykujący katolik, lecz także jako naukowiec”. „Religia i nauki przyrodnicze nie wykluczają się nawzajem, jak to niektórzy twierdzą i obawiają się obecnie, lecz uzupełniają i warunkują wzajemnie. Dla wierzącego Bóg znajduje się u początku, dla fizyka u kresu procesu myślowego” – podsumował noblista w dziedzinie fizyki, Max Planck.

Jezusowy ruch podbił wszystkie warstwy społeczne, tworząc duchowo i gospodarczo najbardziej skuteczną kulturę wszech czasów, i to pojęciem Boga, którego symbolem nie jest korona, lecz niewolnik, ostatni spośród sług, obmywający innym nogi. Dziś do Jego nauczania i osoby przyznaje się ponad dwa miliardy wyznawców. Miliony organizacji tworzy swoje programy, odwołując się do chrześcijańskiego światopoglądu. Prominenci i politycy powołują się na Niego jako na drogowskaz. „Poświęciłam się Jezusowemu Sercu” – wyznała franko-kolumbijska kandydatka na prezydenta Ingrid Betancourt, która sześć lat była więziona przez terrorystów. Wkrótce potem, 2 lipca 2008 roku, została uwolniona.

To po prostu paradoks: coś, czego według wszelkich reguł rozumu nie powinno być, powstałe z drobnego, prawie niedostrzegalnego punktu; niepozorne ziarno gorczycy, ledwo dające się dojrzeć w krótkim jak błyskawica bycie, wprowadziło świat w zupełnie nową fazę rozwoju, jak gdyby został on na nowo stworzony.

Popijając kawę i przyglądając się białym obłokom, wróciłem myślą do mojej ostatniej wizyty w Watykanie. Umówiłem się z doktorem Georgiem Gaensweinem, sekretarzem papieskim o młodzieńczym wyglądzie, wykreowanym przez media jako „najbardziej urodziwy mężczyzna w Watykanie”, niekoniecznie ku jego zadowoleniu.

Podobnie jak innych gości prałat polecił odebrać mnie przy Porta St. Anna oficerowi Gwardii Szwajcarskiej, porucznikowi Jeanowi Danielowi Pitteloudowi, dowodzącemu francuskojęzyczną kompanią służb zabezpieczających, krępemu, pogodnemu mężczyźnie, któremu wykonywana praca sprawiała widoczną przyjemność. Z trudem podążałem za nim, choć stwierdził, że pod nowym papieżem nastał inny rytm i wszystko nieco zwolniło.

Początkowo niejaką trudność sprawia zorientowanie się w labiryncie podwórek i korytarzy, lecz przy kolejnej wizycie widzi się, że Palazzo Apostolico nie jest prawdziwą rezydencją. Za dużo stoi w jego obrębie tanich samochodów, a winda wygląda niczym w jakimś Grand Hotelu mającym już za sobą najlepsze dni. Podstarzały liftboy wywiózł nas na seconda loggia, mieszczące biura papieskie z salami audiencyjnymi, gabinetami oraz biura poszczególnych referatów watykańskiej dyplomacji. Benedykt XVI opuszcza je dopiero po osiemnastej, udając się do położonego piętro wyżej apartamentu, aby tam przez kolejną godzinę, podczas tak zwanych audienza di tabella, przyjmować najważniejszych współpracowników, w szczególności kardynała Sekretarza Stanu. Od 20.45 wycofuje się, mając czas dla siebie. Nie otrzymuje także żadnej poczty, chociaż o tej właśnie godzinie dostarcza się ostatnie przesyłki.

W poczekalni wielkości sali koncertowej zasiadłem na sofie dla olbrzymów, z której spokojnie można było machać nogami. Raz po raz otwierały się skrzydła drzwi i z pomieszczeń papieskich wylewały się gromady poselstw wysokich dygnitarzy czy też premierów w towarzystwie zwykłego orszaku sekretarzy, urzędników, ludzi mediów oraz osób, względem których miało się dług wdzięczności i teraz niczym w koniu trojańskim zostali oni przemyceni na spotkanie z Ojcem Świętym.

Jako kardynał papież Benedykt XVI często mówił o konieczności gruntownego oczyszczenia, również co do Kościoła. Musi on „zrezygnować ze swoich dóbr – powiedział – aby zachować dobro”. Natychmiast po inauguracji pontyfikatu wspomniał w wystąpieniu do młodzieży o „rewolucji Bożej”, a przed braćmi ortodoksyjnymi o palącej potrzebie ponownego zjednoczenia. Jego inicjatywa z trudem torowała sobie drogę. Inercja aparatu kościelnego może stanowić skuteczny hamulec. W tych latach porozumiano się co do wygodnej współegzystencji państwa i społeczeństwa. „Nie przeszkadzajcie sobie – brzmiało motto tej polityki – i róbcie tak, jak gdyby nas nie było”.

Słysząc od nowego papieża o „stworzeniu zniewolonym w ciemności Boga”, nadstawiłem uszu. Co miał na myśli? „Istnieje pustynia ciemności Boga, wypalenia duszy, gdzie zanika świadomość godności i drogi człowieka”. To nie było zdanie z marginesu. Ta analiza stanowiła część jego homilii na inaugurację pontyfikatu, coś na podobieństwo mowy programowej. W miarę upływu lat wyrazistość upomnień nie straciła na ostrości. Swój szczyt osiągnęły one w przesłaniu na 2008 rok: „Ciemności spowijają narody...”.

Założyłem ręce za głową, usiadłem wygodniej na apostolskiej sofie i przymknąłem oczy. Co takiego musiałoby się wydarzyć, co za jednym pociągnięciem ze wzmożoną szybkością przywróciłoby kuli ziemskiej utraconą równowagę, i to zanim implozja czy eksplozja rozniosłyby ją na tysiące kawałków? Nie przeżywałem wizji, lecz w duszy widziałem stronę tytułową niemieckiej gazety z ogromnym nagłówkiem w czerwonym kolorze: „Watykan przygotowuje się na ponowne przyjście Chrystusa”. I podtytuł: „Papież Benedykt XVI zwołuje sztab kryzysowy. Przesłanie do rządów państw oraz ludzi dobrej woli”.

W artykule napisano: „Watykan przygotowuje się na ponowne przyjście Chrystusa w widzialnej postaci oczekiwane w najbliższym czasie. Według niepotwierdzonych jeszcze doniesień agencyjnych papież Benedykt XVI powołał sztab kryzysowy mający przedsięwziąć niezbędne kroki. Nie udało się uzyskać oficjalnego stanowiska ze strony rzecznika prasowego Stolicy Apostolskiej Frederico Lombardiego. Zgodnie z informacjami uzyskanymi z dobrze poinformowanych kręgów do Rzymu wezwano kardynałów z wszystkich kontynentów świata. W kongregacjach utworzono komisje robocze, a jednocześnie wprowadzono embargo prasowe. Więcej szczegółów dotyczących podjętych kroków należy oczekiwać w najbliższych dniach”.

Sam Jezus przed męką wspomniał o swoim powrocie, a także o okolicznościach towarzyszącym Jego „paruzji”, jak teologowie nazywają powtórne zjawienie się Chrystusa. W tych dniach – cytuje Go Ewangelia Marka – nastanie ucisk, „jakiego jeszcze nie było od stworzenia świata”. „Jednakże ze względu na wybranych” skróci On ten czas. Pośle swoich aniołów, „aby ich zebrali z czterech stron świata, od krańca ziemi aż do szczytu nieba”. U Mateusza czytamy dosłownie: „Gdy Syn Człowieczy przyjdzie w swej chwale i wszyscy aniołowie z Nim, wtedy zasiądzie na swoim tronie pełnym chwały. I zgromadzą się przed Nim wszystkie narody, a On oddzieli jednych ludzi od drugich, jak pasterz oddziela owce od kozłów... I pójdą ci na mękę wieczną, a sprawiedliwi zaś do życia wiecznego” (Mt 25,31nn).

Przyjście Chrystusa nigdy nie było na rękę Kościołowi. Miał ważniejsze sprawy do załatwienia niż zaprzątanie sobie głowy tym tematem. Ostatnio kwestia ta nabrała rozgłosu za sprawą polskiej zakonnicy Marii Faustyny Kowalskiej. W opublikowanym posthum Dzienniczku odnotowała następujące słowa Jezusa: „Zapisz: zanim zjawię się jako sprawiedliwy sędzia, przyjdę jako Król Sprawiedliwości”.

Podczas jednego z objawień Faustyna otrzymała dosłowne polecenie: „Przygotujesz świat na moje ostateczne przyjście”. Można o tym myśleć, co się chce, niemniej to zasługą zmarłej w 1938 siostry zakonnej jest wprowadzenie do kalendarza liturgicznego Niedzieli Miłosierdzia. Reprodukcje namalowanego zgodnie z jej wskazówkami obrazu Jezusa Miłosiernego rozeszły się w milionach egzemplarzy po całym świecie. W roku 2000 Jan Paweł II kanonizował ją, wynosząc do chwały ołtarzy.

Te dywagacje zaczęły mnie coraz bardziej fascynować. W myślach ponownie sięgnąłem do mojej gazety: „W ostatnich miesiącach umocniło się przekonanie, że w najbliższym czasie należy spodziewać się przyjścia Chrystusa. Papież zlecił szczegółowe przebadanie stosownych przesłań. Uznał ich sugestie za autentyczne i z wielką uwagą przyjął składane mu sprawozdania. Zagrożenie wobec duchowych oraz ekologicznych zasobów (ressourcen) naszej planety stało się zbyt wielkie, aby ludzkość mogła się uratować o własnych siłach. Z tą informacją zostali już zapoznani zwierzchnicy wszystkich Kościołów chrześcijańskich. Osobną notę przesłano na ręce osób odpowiadających za przewodzenie niechrześcijańskim wspólnotom wyznaniowym oraz rządom w Waszyngtonie, Moskwie, Paryżu, Londynie, Tokio, Pekinie, Delhi, Sydney, Brasilii i Jerozolimie.

Specjalni emisariusze udali się na obrady Światowego Kongresu Żydów, jak również do pozostałych przedstawicieli bratniego narodu żydowskiego, którzy w atmosferze mesjańskiego oczekiwania skupiają na sobie szczególną uwagę. Niedaleki zdaje się być dzień, a być może właśnie nadszedł, kiedy w nieprzyjaznym religijnie środowisku żydzi stają w obronie chrześcijan, gdyż wyznają tego samego Boga, któremu chcą służyć. Wydaje się, że nadeszła pora, kiedy to żydzi oraz chrześcijanie faktycznie wspólnie wyczekują objawienia się tego samego Mesjasza”.

Papieski sekretarz dalej kazał na siebie czekać. Wsłuchując się w monotonne tykanie zegara zakłócające panującą ciszę, podziwiałem wspaniałe gobeliny zdobiące ściany.

Skoro sprawdziło się to, o czym Jezus powiedział i co przepowiedział na czas swojego życia, to podobnie może być i z tym, co objawił na czasy ostateczne. Na słynnym malowidle znajdującym się w Kaplicy Sykstyńskiej Michał Anioł przedstawił już to scenario, i nawet kardynałom przelatują po plecach ciarki, gdy podczas konklawe spoglądają na inferno własnej przyszłości. Nad wszystkim, obok Matki Bożej, unosi się poważny, dynamiczny Jezus w pełni swojej chwały. Michał Anioł przeczuwał, że ponowne przyjście odegra większą rolę niż nawet same narodziny Chrystusa, gdyż swoją rangą przewyższy ono wszystko, co mogłoby się wydarzyć na naszej planecie.

Dalej znalazło się w tekście: „Jak dowiadujemy się z kręgów kurialnych, w Watykanie prowadzi się intensywne prace nad programem mającym przygotować ludzkość na ostateczne objawienie się Boga. Niemiecka Agencja Prasowa (DPA) otrzymała jego projekt. Zawiera on między innymi następujące środki zaradcze mające obowiązywać od zaraz:

Wzywa się wszystkie rządy oraz strony konfliktów do natychmiastowego zawieszenia prowadzonych na ich terenach działań militarnych oraz zawarcia pokoju z przeciwnikiem. Niestosujący się zostaną surowo ukarani przed Sądem Bożym.

Kościół katolicki od zaraz zbędzie wszelkie zbyteczne dobra. Uzyskane środki zostaną rozdane potrzebującym – zgodnie z zaleceniem Ewangelii: «Dajcie, a będzie wam dane» (Łk 6,38).

W przemówieniu transmitowanym przez telewizję papież Benedykt XVI zwróci się z apelem do ludności świata, aby od zaraz powstrzymano się od czynienia zła. Wystarczy wsłuchać się w głos sumienia. W nim od zawsze osoba ludzka znajdowała nieomylny probierz swojego postępowania.

W wydanej przez siebie deklaracji papież Benedykt XVI uzna wszelkie wyznania odwołujące się do fundamentu Ewangelii. Watykański Sekretariat Stanu otrzymał polecenie rozpoczęcia działań zmierzających do zwołania obrad

eschatologiczno-ekumenicznego soboru zjednoczeniowego

. Chrystus nie powinien zastać chrześcijaństwa podzielonego.

Względem świata muzułmańskiego oraz religii azjatyckich Watykan zamierza podjąć ofensywę miłości. Aktywność Kościoła katolickiego skoncentruje się na jego głównym zadaniu, celebracji Eucharystii zgodnie z zaleceniem Chrystusa («To czyńcie na moją pamiątkę») odnoszącym się do obietnicy: «Kto spożywa moje ciało i krew moją pije, ten ma życie wieczne i ja go wskrzeszę w dniu ostatecznym». Komunii świętej będzie się udzielało nie tylko pod postacią chleba, lecz także wina (Krew Chrystusa).

Na polecenie Ojca Świętego wzywa się wszystkich biskupów, kapłanów, profesorów teologii oraz diakonów do organizowania

szkół wiary

, dla zapoznania laikatu z przesłaniem Chrystusa.

Mistyczne formy pobożności mają pomóc wiernym w umocnieniu ich świadomości duchowej. W klasztorach oraz miejscach pielgrzymkowych przeprowadzone zostaną specjalne kursy rekolekcyjne. We wszystkich większych miastach na terenie każdej diecezji stworzona będzie możliwość całodobowego korzystania z sakramentu pokuty. W każdej parafii wystawi się Najświętszy Sakrament do nieustającej adoracji. Nabożeństwo do Serca Jezusowego wiąże się ze szczególnymi łaskami.

Przedsiębiorstwa oraz związki zawodowe są proszone, aby ze względu na korzyści z modlitwy o przyjście Jezusa od zaraz skrócić czas pracy do 35 godzin tygodniowo. Musi stać się jasne, że Chrystus przybywa nie po to, aby ograniczyć wolność, lecz ją dać. Ponieważ w gruncie rzeczy każdy człowiek osądza sam siebie przez czyny i myśli, należy mu ponownie uświadomić odpowiedzialność za własne działania. W szczególności chodzi o to, aby przygotowując się na powrót Jezusa, zintensyfikować opór względem negatywnych sił oraz odebrać podstawy mocom zła. Do kodeksu postępowania przynależą między innymi: pozytywne myślenie, praktykowanie modlitwy, unikanie agresji i rozgorączkowania, poszukiwanie ciszy i spokoju, zdrowy sposób odżywiania się, prostota życia, odnalezienie szczęścia i radości.

Uprasza się wszystkie stacje telewizyjne oraz prasę o skontrolowanie głoszonych treści co do kultury dobra, radości i wiarygodności. Do milionerów apeluje się o rozdanie dóbr ubogim, szczególnie potrzebującym i chorym z Trzeciego Świata. Do nieba nie można zabrać niczego.

Komitet Powitania Chrystusa otrzymał zadanie przeanalizowania objawień Maryjnych za okres ostatnich stu lat, aby zapoznać się z informacjami dotyczącymi znaków przyjścia Jezusa. Stosowną przesłankę stanowi przepowiednia świętego

Ludwika Marii Grigniona de Montfort

(1673–1716), że w szczególności przez Maryję «objawi Bóg arcydzieło swoich rąk w czasach ostatecznych». Ponieważ jest Ona drogą, «po której Jezus przybył do nas za pierwszym razem, Maryja będzie nią i przy Jego powtórnym przyjściu, lecz w inny sposób... U kresu czasu Matka Boża odznaczy się w szczególności miłosierdziem, władzą i łaską».

Na koniec apeluje się do wszystkich chórów kościelnych, aby od zaraz rozpoczęły intensywne przygotowania do przyjścia Pana, by w stosownym czasie zająwszy miejsce na głównych placach miast, włączyć się w śpiew chórów niebiańskich towarzyszących Jezusowi”.

Odrzucając etykę oraz roztropność religii, cytuje się dalej słowa papieża z doniesienia prasowego, że „współczesne społeczeństwo pogrążyło się w ostatnich dziesiątkach lat w kryzysie bez wyjścia”. Mocą swojego urzędu, jako namiestnik Chrystusa na ziemi, Ojciec Święty wzywa więc wszystkie narody, aby nie postrzegały dłużej Boga i wiary jako spraw podrzędnych, niemających znaczenia dla realnego życia. Jezus to nie zjawisko przeszłe. To doświadczenie może odnowić wszystkich, bez względu na miejsce pobytu – i to w takiej mierze, że nie będzie co do tego najmniejszych wątpliwości.

Na koniec artykułu zacytowano dosłownie przemówienie Benedykta XVI z pierwszej niedzieli adwentu 2007 roku, kiedy to przedstawił swoją encyklikę Spe salvi facti sumus (W nadziei już jesteśmy zbawieni), której temat oraz ton wydał się swego czasu obserwatorom watykańskim nieco zagadkowy: „Chrystus jest całkowitym spełnieniem historii, świetlaną przyszłością człowieka i świata. Jezus to Pan, któremu Bóg rzuci pod stopy wszelkich nieprzyjaciół, wraz ze śmiercią. Syn Boży przyszedł przed ponad dwudziestoma wiekami do Betlejem, a w każdej chwili gości w duszach gotowych na Jego przybycie. On też przybędzie powtórnie, aby u końca czasów odbyć sąd na żywymi i umarłymi”.

Turbulencja wstrząsnęła silnie maszyną linii El Al. Niczym schwycony potężną dłonią samolot zdawał się ulegać żywiołowi powietrza. Zadrżały oparcia foteli, z trzaskiem odskoczyła pokrywa jednego ze schowków na bagaż. Nie było to łagodne lądowanie, ale dotarliśmy szczęśliwie do celu. Przebudziłem się, wracając myślami do rzeczywistości. Oczy miałem sklejone od snu i przez chwilę nie bardzo wiedziałem, gdzie i kim jestem. Z okienka samolotu nie zobaczyłem ani skrawka wybrzeża, ani też niebotycznych drapaczy chmur w Tel Awiwie, które niczym zwiastuny nowego czasu przyjmują przybywających. „Witamy w Izraelu – rozbrzmiał głos w głośnikach. „Dziękujemy za skorzystanie z usług El Al. Będziemy się cieszyć, jeśli...”. Moi współpasażerowie zerwali się z miejsc, wykonując karkołomne ruchy, założyli wierzchnią odzież i odepchnęli innych, aby jak najszybciej poczuć pod stopami świętą ziemię.

Potrzebowałem czterech godzin i piętnastu minut na przedostanie się z Europy Środkowej do ojczyzny Jezusa. A kiedy przy okienku Hertz Rent-a-car przywitała mnie młoda dama o oliwkowej cerze, uświadomiłem sobie kolejny raz, że przybywa się tutaj z wielu powodów.

Nie pamiętam, jak długo oczekiwałem w Watykanie, i najwidoczniej musiałem się zdrzemnąć, kiedy wreszcie jeden z kamerdynerów podszedł do mojej sofy i poprowadził mnie przez ciasny korytarz, w którym odruchowo pochyla się głowę, do prywatnego sekretarza papieża. Pomieszczenie było ciasne, ale wysokie niczym wieża. Środek zajmował stół z dwoma krzesłami, a na stojących pod ścianami serwantkach złożono sterty egzemplarzy najnowszej encykliki oraz pobłogosławione przez Ojca Świętego różańce w futeralikach z brązowego i zielonego plastiku.

Prałat energicznym ruchem otworzył drzwi. Długa, czarna sutanna z fioletowym pasem, kręcone włosy, szeroki, przyjazny uśmiech na twarzy. Po uścisku dłoni czuło się, że jego ojciec był z zawodu kowalem. Buon giorno. Usiedliśmy naprzeciw siebie i miałem dość czasu na zadanie nurtujących mnie pytań. Oczywiście, najchętniej zapytałbym o plany związane z ponownym przyjściem Chrystusa, ale z pewnością stanowiły one jeszcze ścisłą tajemnicę.

Rozdział 3 Jerozolima

Na lotnisku Ben-Guriona przechodzili, cisnęli się ibiegali niczym wystraszone kury ludzie zwszystkich zakątków świata, wnajróżniejszych strojach inajwidoczniej zwszystkich epok. Podróżni wkaftanach, spod których ogromnych kapeluszy wysuwały się zwoje ciemnych lub rudych loków, rzucili się ku ruchomym schodom. Kobiety wperukach przesuwających się im na wygolonych głowach taszczyły ciężkie siatki. Biznesmeni wciemnobłękitnych płaszczach wykrzykiwali do mikrofonów telefonów komórkowych, głaszcząc jednocześnie długie na łokieć brody. Kto natomiast nie chciał dostać się pod stopy rozbieganego tłumu ani też zginąć wczyimś uścisku, ten najlepiej zrobił, chroniąc się wjednym zbutików wabiących korzystnym cenowo zakupem.

Być może świat nigdy nie był realny – przemknęło mi przez głowę – ajedynie iluzją. Decydująca jest ta sztuka, którą się właśnie gra. Przybysze pochodzili zżydowskich dzielnic Nowego Jorku lub Amsterdamu, inni zWiednia, Moskwy lub Addis Abeby. Ich wygląd mógł równie dobrze być rodem zmusicalu Anatewka, szczególnie gdy zwalizek, które ciągnęli za sobą, wyglądały rękawy koszul lub części bielizny wbite zpowrotem do środka eleganckich po kontroli celnej.